Evolyutsiya nazariyasi

O‘simliklarda chetdan changlanishga moslanish
O‘simliklarda chetdan changlanishga imkon beradigan moslamalar 2 tipga bo‘ladi:
1. O‘z-o‘zidan changlanishga imkon bermaydigan moslamalar, bular bir uyali (makka, qayin, dub, zirk) ikki uyali (terak, tol, kanop) o‘simliklarda bir jinsli gullarni shakllanishi, dixogamiya va geterostiliya.
Dixogamiyada otalik va onalik tumshuqchalari bir vaqtda yetishmaydi. Agar onalik oldin yetilsa proteroginiya, otalik oldin yetilsa proterandiya deyiladi.
Geterostiliyada bir tur o‘simlikda 2 xil gul bo‘ladi. Ba’zilarida otalik uzun, onalik kalta, ba’zilarida esa buning aksi bo‘ladi. Masalan, navro‘zgulda. Chetdan changlanuvchi o‘simliklarda chang shamol (Anemovil), suv (gidrofil), hayvonlar (zoofil), hasharotlar (entomofil), qushlar (ornitofil) yordamidan biridan ikkinchisiga o‘tadi.
Anemofil o‘simliklarga yopiq urug‘li o‘simlikni qariyib 10% kiradi. Masalan, boshoqli o‘simliklar. Bularning gulida gultoji bo‘lmaydi, ko‘rinmas gul bo‘ladi. Ular o‘z-o‘zidan changlana olmaydi. Chunki ular bir uyli yoki 2 uyli bo‘ladi. Bu o‘simliklar shamol yordamida changlanadi.
Gidrofil suvda o‘suvchi o‘simliklarda uchraydi. Masalan, shohbarglilar, nayada, chang suv yordamida tarqaladi.
Entomofil gullar hasharot yordamida changlanadi. Bu gullar hasharotlarni o‘ziga jalb qiluvchi belgilar bo‘ladi.
Bular:
1) gultojining rangi
2) changining yopishqoqligi
3) shira va xushbo‘y hidli moddalar. Arxideya degan o‘simlikni gektari 30 sm chuqurda joylashgan. Uni oladigan kapalakning xartumi ham shunga mos bo‘ladi.
4) Ornitofil qushlar yordamida changlanadi. Bular markraviylar va orxilgullilar vakillaridir. Qushlar esa kolibra, lori-to‘ti qushi, shiraxo‘r va boshqalardir.
Darvin mana shularni o‘rganib 1876 yilda “O‘simliklar olami chetdan va o‘z-o‘zidan changlanishning ta’siri” nomi asar yozdi. Bu asarda 30 ta oilaga mansub 57 ta o‘simlik ustida olib borilgan tajribalar bayon etilgan.
Chetdan changlangan o‘simliklarni:
1) mevasi yirik bo‘ladi:
2) kasalliklarga chidamli bo‘ladi:
3) o‘simlik baquvvat bo‘ladi:
Chetdan changlanishni biologik jihatdan foydali bo‘lgani uchun tabiiy tanlanish protsessida vujudga kelgan va saqlanib qolgan.
Hasharotho‘r o‘simliklarni 500 ortiq turi 7 ta oilasi ma’lumdir. Ularning bargi hasharotni ushlashga moslashgan. Bu barglarning rangi va hushbo‘y hid chiqaradigan shirasi bor. Ular 3 guruppaga bo‘linadi.
1. Barglarining yuzasida yopishqoq modda chiqaruvchi o‘simliklar. Masalan, rosyanka. Bargga hasharot yopishib qoladi va uni tuklari egilib qamrab oladi. Ferment ishlab chiqarib, hasharotni eritadi va hazm qiladi.
2. Voronkaga o‘xshash to‘siqli bargli o‘simliklar. Masalan, nepentes, Voronkani qopqog‘i bo‘lib, tagida shirasi bo‘ladi va unga tushgan hasharot chiqa olmaydi, hazm bo‘lib ketadi. Qopqoq yopiladi.
3. Tez harakat qiladigan tutqichlari bor. Masalan, venera pashshaxo‘ri. Uning barglari hasharot qo‘nishi bilanoq yopiladi, uni hazm qiladi.
Hasharotlar o‘simliklarni hammasida ildiz yaxshi rivojlangan, fotosintez sodir bo‘ladi. Unda nima uchun hayvonlar bilan oziqlanadi? Bu savolga javob berish uchun Darvin tajriba o‘tkazdi. Aniqlanishicha, hayvon bilan oziqlansa ular nisbatan yaxshi o‘sadi., xolos. Hayvon bilan oziqlanmasa ham yashaydi. Hayvon bilan oziqlansa rosyankada gullar 2, urug‘lari 2-4 marta ko‘p bo‘ladi.
Yopishqoq moddalar dastlab himoya vositasi sifatida, keyinchalik esa hasharotni hazm qilishga moslashgan. Azot va oqsil botqoqda bo‘lmaydi. Ular botqoqda yashaydi.