Evolyutsiya nazariyasi

J.B.Lamarkning falsafiy va biologik qarashlari

XVIII asardagi fransuz materialistlarining g‘oyalari Lamarkning falsafiy qarashlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Lamark falsafaning asosiy masalasini hal etayotganda materiya birlamchi, ong esa uning maxsus ekanligini ta’kidlaydi. Lekin bu masalalarni hal etishda Lamark qat’iy fikrda emas edi.
Lamark o‘z falsafiy qarashlari bilan XVIII asarda Fransiyada tarqalgan deizm va dualizm oqimiga mansub edi. Bu oqim materializm va idealizm o‘rtasida turadi. Dualistlar bir tomondan dinni tanqid qiladilar va tabiatdagi barcha hodisalar tabiiy qonunlar asosida sodir bo‘ladi, deydilar. Ikkinchi tomondan ular Xudoni olamning dastlabki sababchisi sifatida tan oladilar. Ularning fikricha, Xudo tabiatni yaratgandan keyin tabiat ishlariga aralashmaydi. Tabiat esa Xudoning oldindan belgilab berilgan tabiiy qonunlari asosida rivojlanadi va o‘zgaradi.
Lamarkning biologik qarashlariga ko‘ra tirik tabiat (organik olam) o‘lik tabiat (anorganik jismlar) dan bir qancha belgilariga ko‘ra farq qiladi.
Tashqi muhit organik va anorganik tabiatga ta’sir ko‘rsatadigan anorganik tabiatni yemiradi., organik tabiatni esa o‘sishiga va rivojlanishiga olib keladi. Umuman o‘lik va tirik tabiat orasida keskin farq bor. Dastlabki sodda tirik organizmlar o‘lik tabiatdan o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishini Lamark birinchi bo‘lib aytgan.
Xulosa qilib aytganda, Lamark tarixda birinchi bo‘lib organik dunyoning tarixiy rivojlanishi haqidagi masalani atroflicha o‘rganib, ko‘p jihatdan to‘g‘ri hal etgan olimdir. Uning ta’limotida evolyutsion nazariyaga bog‘liq ko‘p masalalar qamrab olingan. Turlarning mavjudligi, o‘zgaruvchanligi, organizmlarga tashqi muhitning ta’siri, evolyutsion jarayonida organizm ichki xossalarining ahamiyati evolyutsion jarayonning yo‘nalishlari va harakatlantiruvchi kuchlar, irsiyat va ongining organizmlar tarixiy rivojlanishidagi ahamiyati kabi masalalar “Zoologiya falsafasi” va boshqa asarlarida asosiy masala bo‘lgan. Bu masalalar ko‘pchilik hollarda to‘g‘ri hal qilinmagan bo‘lsa ham, bu masalalarning ko‘pchiligi Lamarkning keng miqiyosidagi olim ekanligidan dalolat beradi.