Evolyusion jarayonning o’rganish metodlari. T. I.: «uch parallel uslubi», morfologik, embriologik va paleontologik usullar, biogeografik va sistematik usul, genetik, molekulyar biologik va immunologik usullar

Turosti taksonomik kategoriyalar. T.I.: kenja tur, tur xili, varietet, forma

Klassifikatsiyalash jarayonining turosti bosqichida taqdiqotchi bir qator qiyinchiliklarga duch keladi. Shulardan biri materialga mos kategoriya tanlashdir. Ekologlar turlarni populyatsiyalar va demlarga bo’ladilar, fitosenologlar esa biomorflar, topotiplarga ajratadilar. Fitopatologlar, o’simliklar himoyasi bo’yich mutaxasislar irqlar va biotiplarga, mikrobiologlar esa patovar, serovar va shtammlarga ajratadilar. Bular tur ichidagi xilma-xilligini anglatsada, biroq ularning hech biri taksonomik kategoriyalar hisoblanmaydi. Sistematikada asosan 3 xil tur osti kategoriyalar qo’llaniladi:
Kenja tur – turning bir qismi bo’lib, shu turga mansub boshqa individlardan barqaror fenotipik xususiyatlar kompleksi bilan farqlanuvchi individlar jamoasidan iborat. Bir turning turli kenja turlari o’zaro geografik yoki ekologik alohidalangan bo’ladi. Kenja turlarning o’ziga xos (diagnostik) belgilari barqaror irsiylanib, nasildan - naslga beriladi.
Tur xili, varietet – turning bir qismi bo’lib, genetik geterogen populyatsiyalarda, kombinativ o’zgaruvchanlik ta’sirida hosil bo’lgan bir nechta fenotipik o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan individlar guruhidan iborat.
Forma – tashqi muhit omillari ta’sirida, modifikatsion o’zgurchanlik natijasida hosil bo’lgan yagona farqlanuvchi xususiyatga ega individlar guruhi. Ko’pincha faqat bitta belgisi bilan farqlanadi va odatda bu xususiyat nasldan-naslga o’tmaydi.

O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Samarqand Davlat universiteti
Fakultet: Biologiya Mutaxassislik (magistratura): 5A140101 - Biologiya,
Fan: «Hayvonlarning zamonaviy tasnifi va filogeniyasi» Kurs - I, semestr- II


Variant 50

11. 
    Xordalilar tipining sistematikasi va filogenetik aloqalari. T.I.: Kenja tiplari, filogenetik daraxti.
    

Xodalilar tipi uchta kenja tipiga bulinadi:
1.Lichinka xordalilar yoki pardalilar
2.Bosh kutisizlar
3.Bosh kutililar yoki Umurtqalil
Bosh kutisizlar xordalilar tipining xamma belgilarini umrbod uzida ifoda etgan, dengizlarda yashaydigan hayvonlar bulib, turlari unsha kup emas. Bosh kutisizlar tuzilishini ularning tipik vakili xisoblangan lansetnik misolida kurib chiqamiz. Lasentnik tipik xordali xayvon bulib, gavdasi ilonsimon shaklda yon tomondan qisilgan, uzunligi 5-8 sm buladi. Orqa tomonida toq orqa suzgich qanoti, dumida keng dum suzgish kanoti bor. Gavdasining oldingi uchida pastga karab to’rgan va paypaslovshilar bilan uralgan Ogiz oldi teshigi joylashgan. Gavdasining pastki kismida ikki yon tomonga urnashgan metaplevard burma bor. Bu burmalar atrial teshik atrofida uzaro qushiladi.
Umurtqalilarning nerv sistemasi bosh kutisizlarga nisbatan ansha takomillashgan, ya’ni nerv nayi bosh va orqa miyalarga ajralgan. Bosh miya xar xil funksiyalarni bajaruvshi bulmalarga bulingan. Bular ushun tirik organizm bilan tashki muxit urtasidagi alokani yuzaga keltiruvshi xar xil va murakkab tuzilgan sezuv organlarining bulishi xarakterlidir. Gavdasining shakli xilma - xil. Suvda yashaydigan tuban umurtqa-lilarning gavdasi bosh, tana va dum kismlarga bulinadi. Bularda tok orqa, dum va dum osti xamda juft kukrak va korin suzgish kanotlari bor. Quruqlikda yashovshi Umurtqali hayvonlarning gavdasida yana buyin kismi xosil buladi, tok suzgish kanotlari bulmaydi, juft suzgish kanotlari urniga besh barmokli tipda tuzilgan oyoklari paydo buladi.

12.