Ер тузишни лойихалаш

Ювилган ерлардаги дала алмашлаб экишида экинларнинг алмашиш 
тартиби
Даланинг 
тартиб рақами 
Ювилмаган ва кучсиз ювилган ерлар 
Эрозияга учраган ишчи участкалар 
(ўрта ва кучли ювилган) 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Кўп йиллик
Кузги экинлар 
Чопиқ қилинадиганлар 
(қанд лавлагиси)
Баҳорги 
Донли
Кузги 
Баҳорги дон, кўп 
ўтлар 
Кўп йиллик ўтлар 
-«- 
дон 
дуккаклилар 
экинлар 
йиллик ўтлар билан 
Шундай усул майда контурли ҳайдалма ер участкаларида ҳам 
қўлланилиши мумкин. Барча вазиятларда дала алмашлаб экишларидаги 
экинлар таркиби, уларнинг сони ва жойлашишини хўжалик тупроқлари 
сифати, уларнинг ҳудуд бўйлаб жойлашиши билан боғлаш керак. Унумдорлиги 
бўйича бир-биридан кескин фарқ қиладиган ерлар майдони етарлик бўлганда 
ва улар ихчам жойлашганда ҳар хил экинлар йиғиндиси билан мустақил дала 
алмашлаб экишлари жорий этилади. Бунда асосий шарт - тупроқ 
унумдорлигига талабчанлиги кам экинларни унумдорлиги пастроқ ерларда, 
талабчанроқларини - унумдорроқ ерларда жойлаштиришдир. Бундай 
ҳолатларда тупроқлар унумдорлигини оширувчи ёки тикловчи экинларга (кўп 
йиллик ўтлар, донли дуккаклилар ва бошқ.) катта этибор қаратилади. 
Ювилган ерларда тупроқларни ҳимояловчи, таркибига кўп йиллик ўтлар, 
кузги ғалла киритилган алмашлаб экишлар лойиҳаланади. Ювилмаган ерлар 
чопиқ қилинадиган, интенсив етиштириладиган экинлари кўп дала алмашлаб 
экишлари учун ажратилади. Агар чекланган экинлар йиғиндисини етиштириш 
учун яроқли ерлар кичик майдонларни эгалласа (1-2 дала) ва ихчам массив 
бўлиб жойлашган бўлса, уларда ягона алмашлаб экиш чегарасида
ўз экинлари алмашиши белгиланади ёки алмашлаб экиш-дан чиқарилган дала 
кўзда тутилади. Масалан, ювилган ерларда кўп йиллик ўтларнинг, енгил 
тупроқларда эса - картошканинг чиқарилган даласини лойиҳалаш мумкин. 
Бир хил бўлмаган тупроқ қатламида ва тупроқ турларининг бутун ҳудуд 
бўйлаб тартибсиз жойлашишида алмашлаб экиш далаларида агротехник 
жиҳатдан бир хил ишчи участкалари ажратилади. Бундай вазиятларда кўп 
тармоқли хўжаликда айрим далаларда экинлар йиғиндиси жойлаштирилган 
дала алмашлаб экишларини жорий этишга йўл қўйилади. Катта очиқ 
батқоқлашган ер массивлари мавжудлигида ва уларни ўзлаштиришда 
экинларни полоса қилиб жойлаштириш кўзда тутилади. Бундай жойлаштириш 
кучли шамол эрозтясига учраган хўжаликларда ҳам назарда тутилади.

---

316 
Алмашлаб экишларни жойлаштириш
. Алмашлаб экишлар уларнинг 
типлари, турлари, сони ва ўлчамларини аниқлаш билан бир вақтда 
жойлаштирилади.
Алмашлаб экишларни жойлаштиришда ишлаб чиқариш бўлимлари ва 
хўжалик марказларининг, асосий йўлларнинг, суғориш манбааларининг 
чегаралари ва жойлашган ўрни, шакли, майдони ва ер массивларининг 
узунлиги, чорвачилик фермаларининг, озуқа олинадиган ер турларининг 
жойлашиши ҳисобга олинади.
Олдинига махсус алмашлаб экишлар: сабзавотли, эфир ёғли, канопли, 
доривор экинлар билан, жойлаштирилади. 
Сабзавот алмашлаб экишларига ҳар хил ўсимликлар киритилади. Сабзавот 
экинлари ишлаб чиқариш белгилари ва парваришлаш усуллари ўхшашлиги 
бўйича ер мевалар (картошка); бахчалар (тарвуз, қовун, қовоқ); бодринглар ва 
сабзавот қовоқлари (кабачки ва патисон); карам ўсимликлари (бош, рангли, 
брюссел карамлари ва бошқ.); илдиз мевалар (сабзи, лавлаги, шалғом, турп ва 
бошқ.); ит узум сифатлилар (помидор, бақлажон, қалампир); яшил ўтлар (салат, 
укроп, исмалоқ ва бошқ.); пиёзлар (пиёз, саримсоқ пиёз); дуккаклиларга (нўхат, 
ловия) бўлинади. 
Сабзавот экинларининг намлик ва иссиқликка талаби ҳар хил бўлади. 
Намликка кўпроқ карам, бодринг, шолғом талабчан; улардан сал камроқ-
помидор, бақлажон, қалампир, пиёз; намликни илдиз мевалар, дуккаклилар, 
қовоқ кам талаб этади; қурғоқчиликка тарвузлар, қовунлар чидамли бўлишади. 
Шу сабабли, аксарият майдонини намликни севувчи экинлар эгаллаган 
сабзавот алмашлаб экишларини суғориш имкониятларини ҳисобга олиб, 
дарёлар бўйида, кўллар ва бошқа сув ҳавзалари атрофида жойлаштирилади.
Иссиқликка нисбатан сабзавот экинлари беш гуруҳга бўлинади: I - энг 
совуққа ва қишга чидамли кўп йилликлар (пиёз, саримсоқ пиёз, отқулоқ ва 
бошқ.); II - совуққа чидамли икки йилликлар (илдиз мевалар, пиёз, карам ва 
яшил экинлар - исмалоқ, салат); III - ярим совуққа чидамли (картошка); IV -
иссиқлик севарлар (помидор, бодринг, қалампир, бақлажон); V - иссиқликка 
чидамлилар (тарвуз, қовун, қовоқ, ловия). 
Совуққа чидамли экинларни пастқам жойларда: сув босмайдиган 
пастликлар, дарё бўйлари, қияликларнинг пастки қисмларида, иссиқлик 
севарларни эса - яхши қизитиладиган, шамолдан ҳимояланган, асосан жанубий 
йўналишдаги қияликларда жойлаштириш мумкин.
Сабзавот экинлари унумдорликка жуда талабчан ва органик ўғитларга 
мухтож, шунинг учун улар яхши маданийлаштирилган, енгил ва ўрта механик 
таркибли, катта гумус миқдорига эга юмшоқ тупроқларда жойлаштирилади. 
Сабзавот алмашлаб экишларини жойлаштириш учун яхши жой дарёлар 
бўйларидаги аллювиал тупроқлар, қуритилган ботқоқликлар, қора тупроқлар, 
ёмғир сувлари босмайдиган сойларнинг кенг тублари ҳисобланади. Рельеф 
бўйича энг қулай нишаблиги кичик жанубий, жанубий-ғарбий ва ғарбий 
йўналишлардаги қияликлар участкалари ҳисобланади.

---

317 
Сабзавотчиликнинг катта ҳажмда юк чиқишини, сабзавот экинларини 
парваришлаш учун катта меҳнат сарфини, органик ўғитларнинг оширилган 
меъёрларини бериш ва суғориш заруратини ҳисобга олиб, саюзавот алмашлаб 
экишлари хўжалик марказлари, асосий йўллар ва сув ҳавзалари ёнида 
жойлаштирилади. 
Тупроқларнинг органик моддалар билан бойитилиши-ни, касалликларни 
қўзғатувчилар 
ва 
зараркунандалардан 
тозаланишини, 
физик-механик 
хусусиятларини яхшилаш учун, сабзавот алмашлаб экишларида оралиқ экин 
сифатида яшил ўғит бўладиган экинлар ҳамда бир йиллик ва кўп йиллик ўтлар 
экилади. 
Кўп йиллик ўтлар аралашмаси таркиби сабзавот алмашлаб экишларида 
қирғоқ бўйининг ҳолатига боғлиқ ҳолда табақаланган бўлиши керак: 
ҳар йили сув босадиган қирғоқ бўйида беда, сули аралашмаси; 
доимий ёки қисқа сув босадиган қирғоқ бўйида себар-га, беда, сули 
аралашмаси, сув босмайдиган қирғоқ бўйида ва рельефи баланд ерларда - 
себарга, сули аралашмаси. 
Эртачи, иссиқсевар бир йиллик ва кўп йиллик яшил экинларни ўстириш 
учун махсус сабзавот алмашлаб экишлари юқори унумдор ва яхши қизийдиган, 
енгил механик таркибли, совуқ шамоллардан табиий ва сунъий ҳимояга эга 
қирғоқ бўйи ўтлоқи тупроқларида жойлаштирилади. Бу экинларни етиштириш 
учун сабзавот алмашлаб экишлари, одатда, қисқа ротацияга (4-5 дала): 1 - 
бодринг ва яшил пиёз; 2 - эртачи ва рангли карам; 3 - хўраки илдизмевалар; 4 - 
эртачи картошка ва помидор; 5 - яшил ўтлар (2-3 айланишли), эга бўлади.
Вегетация даври узун, совуққа чидамли экинларни экиш учун биринчи 
навбатда, қирғоқ бўйи ерларининг марказий ва терраса олди қисмларидан, 
ҳамда пастқам рельефли массивлардан фойдаланилади. Бундай экинлар (карам, 
хўраки илдизмевалар, сабзи ва бошқ.) далалари сони 6-8 ошмайдиган сабзавот-
озуқа алмашлаб экишларида етиштирилади.
Сабзавот алмашлаб экишларига чорвачилик фермалари ёнида жойлашган 
участкалар ажратилади. Бу сабзавотчилик чиқиндиларидан молларни 
озиқлантириш учун яхши фойдаланиш ва гўнгни далаларга олиб бориш 
ҳаражатларини камайтириш имконини беради. Сабзавот алмашлаб экишлари 
маҳсулотларни қайта ишлаш ва сабзавотларни сақлаш жойларига ҳам 
яқинлаштирилади.
Эфир ёғли дала экинлари махсус алмашлаб экишларда жойлаштирилади. 
Масалан, шалфей тупроқлар ювилишига тўсқинлик қилувчи, айниқса, кучли 
ёмғир эрозияси районларида кучли илдиз тизимини ривожлантиради, шунинг 
учун шалфей алмашлаб экишларини қияликларда жойлаштиришга рухсат 
этилади. Уларга юмшоқ, юқори унумдор, карбонатларга бой қора тупроқлар 
энг яхши ҳисобланади. Шалфей тошлоқ ва ёмон, оҳакли тупроқларда ҳам 
юқори сифатли эфир ёғи беради. Алмашлаб экиш таркибидаги шалфей 
майдони 25% етади. Шалфейли алмашлаб экишлар учун оғир соз, оқадиган ёки 
қумлоқ тупроқлар яроқсиз ҳисобланади. 

---

318 
Ялпиз - кўп йиллик ўсимлик. У яхши сув-физик хусусиятларига эга юқори 
унумдор гумусли тупроқларда яхши ўсади. Унга оғир ва батқоқлашган ерлар 
яроқсиздир. Ялпиз алмашлаб экишлари юқори намланиш режимига эга ёки 
суғориладиган ҳайдалма ерларда жойлаштирилади. Алмашлаб экишлардаги 
ялпиз майдони 50% етади. Уни янгидан ўтқазиш учун ўтқазиш режасининг 3-
5% тенг уруғчилик ва 20-25% тенг оналик участкалари ташкил этилади. 
Шалфей алмашлаб экишлари 1000-1200 га, ялпиз 200-400 га тенг бўлади. 
Одатда, бир хил иш ҳажмини сақлаш мақсадида бу икки алмашлаб экиш 
хўжаликнинг битта ишлаб чиқариш бўлимига бириктирилади.
Каноп алмашлаб экишларини жойлаштиришда каноп ивитиладиган ва 
ёйиладиган участканинг жойлашган ўрни ҳисобга олинади. Канопдан олдин 
экиладиган энг яхши экин - кўп йиллик дуккакли-бошоқли ўтлар ҳисобланади. 
Канопни ўғитланган сабзавот экинлари ва озуқа илдиз меваларидан кейин ҳам 
жойлаштириш мумкин.
Доривор ўсимликлар майдонларига эга алмашлаб экишлар кўп қўл 
меҳнатини талаб қилади. Шунинг учун улар хўжалик марказларидан узоқ 
бўлмаган масофада (1-2 км) жойлаштирилади, уларнинг майдонлари катта 
бўлмайди.
Ем-хашак алмашлаб экишлари фермаларга ҳажмли ширали озуқаларни 
ташиш харажатларини қисқартириш, бу озуқаларни ёз даврида тўғридан-тўғри 
далада молларни ҳайдаб келиб фойдаланиш мақсадида жорий этилади.
Ем-хашак алмашлаб экишларидаги экинлар турлари таркиби - ҳар хил 
озуқаларни тайёрлаш учун фойдаланиладиган ва парваришлашда ҳамда 
тайёрлашда комплекс механизацияни қўллаш имконини берадиган универсал 
фойдаланиладиган экинлардир (кўп йиллик ва бир йиллик ўтлар ва бошқ.).
Ем-хашак алмашлаб экишлари молларнинг озуқага бўлган талабини, 
қабул қилинган молларни сақлаш тизимини ва озиқлантириш типларини, ер 
эгаликлари ва ердан фойдаланишларнинг кенглик шароитларини ҳамда табиий 
ем-хашак олинадиган ер турларининг мавжудлигини ҳисобга олиб 
лойиҳаланади.
Ем-хашак ишлаб чиқаришнинг ўсиши моллар бош сони ўсишидан тезроқ 
бўлиши керак.
Йирик чорвачилик фермаларининг мавжудлиги, нафақат зарурий 
миқдордаги тўлақонли озуқаларни ишлаб чиқаришни таъминловчи, балки 
саноат технологиялари талабларига: озиқлантириш жараёнларини комплекс 
механизациялаш ва автоматлаштириш (ўсимлик уни, озуқаларни брикетлаш ва 
грануллаш), ҳам жавоб берувчи озуқа базасини яратиш заруратини келтириб 
чиқаради.
Сутчилик йўналишидаги хўжаликларда ем-хашак олинадиган ер турлари 
ва энг аҳамиятлиси, суғориладиган маданий яйловлар майдонлари катта 
бўлганда ва ихчам ердан фойдаланишда ем-хашак алмашлаб экишларини 
лойиҳалаш зарурати бўлмайди.
Ем-хашак алмашлаб экишлари самарадорлиги далаларнинг фермалардан 
унчалик катта бўлмаган (1-2 км) узоқлигида ва уларнинг юк сиғими нисбатан 

---

319 
кичик бўлганда кескин пасаяди. Бу вазиятда, озуқа экинларини иложи борича 
яқин далаларда жойлаштириб, битта дала алмашлаб экиши ташкил этилади. 
Хўжалик марказлари анча узоқ бўлган вазиятларда, ҳаттоки, 
суғориладиган маданий яйловлар майдонлари етарлик бўлганда ҳам, фермалар 
ёнида кўп юк чиқадиган силос экинларини ва илдиз мевалиларни етиштириш 
учун ем-хашак алмашлаб экишлари лойиҳаланади.
Қорамолларни бўрдоқига боқишга ихтисослашган хўжаликларда ем-хашак 
алмашлаб экишларни лойиҳалаш, биринчи навбатда, ўтларни яшил ем-хашак, 
сенаж ва силос учун экиш, ҳамда дағал ва омухта емларни ишлаб чиқариш 
учун зарур. Бундай хўжаликларда, одатда, барча ҳайдалма ерлар ва табиий ем-
хашак олинадиган ер турлари зарур миқдордаги ва таркибдаги озуқаларни 
етиштиришга хизмат қилади. Бу ерда экинларни жойлаштириш ва худудни 
таш-кил этишда қуйидагиларга риоя қилиш керак: чорвачилик фермаларига 
туташ ерлар уни яшил озуқалар билан, узоқдагилари - силос ва сенаж билан 
таъминлаши керак; мажмуалардан узоқ масофада жойлашган қишлоқ хўжалик 
ерларидан пичан ва концентратлар, келажакда эса - қуруқ брикетланган 
озуқалар ишлаб чиқариш учун фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ем-
хашак алмашлаб экишларини жорий этиш самарадорлигини асослаш учун 
уларнинг сони, майдони, таркиби, экинлар алмашиниши, лойиҳаланаётган 
моллар бош сонининг уларга бўлган талабидан келиб чиқиб, озуқа турлари 
бўйича ем-хашак экинлари майдонлари аниқланади. Кейин ҳар бир алмашлаб 
экишда айрим озуқа экинларини озуқа турлари бўйича жойлашти-ришнинг 
мақсадга мувофиқлиги белгиланади, уларнинг сони, майдони ва жойлашадиган 
ўрни аниқланади. Якунида, алмашлаб экишларда ем-хашак экинларини 
табақалаштириб жойлаштиришни ҳисобга олган холда, юкларни ташиш учун 
транспорт харажатларининг камайишидан олинган фойда ҳисобланади. Фойда 
кўп юк чиқадиган экинлар майдони кўп алмашлаб экишларгача бўлган 
масофанинг қисқаришига тўғри пропорционал бўлади. 
Моллар турлари, озиқлантириш типлари, молларни
сақлаш усуллари озуқа экинларининг турлари таркибини ва озуқа алмашлаб 
экишларининг экин майдонлари таркибини аниқлайди. 
Оғир юкли озуқаларни етиштириш учун мўлжалланган фермалар ёнидаги 
ем-хашак алмашлаб экишлари фермалар ва мажмуаларнинг ёнидаги 
кўрсатилган экинларни экиш учун яроқли тупроқларда жойлаштирилади. 
Узоқроқ ерларда етишмайдиган яшил озуқаларни ҳамда сенаж ва ўт унини 
олиш учун пичанзор-яйлов алмашлаб экишлари лойиҳаланади. Зарурат 
туғилганда ва ҳудуднинг анча чўзилганлигида омухта ем ва дағал озуқаларнинг 
бир қисмини етиштириш учун дон-ўт алмашлаб экишлари лойиҳаланади. 
Фермалар ёнидаги алмашлаб экишлар юқори ҳосилли, ташиш қийин 
бўлган маҳсулотлар берувчи ва органик ўғитларнинг катта меъёрини беришни 
талаб этувчи экинларга максимал тўлдирилади. Уларни фермалар ёнида 
жамлаш маҳсулотларни, ўғитларни, одамларни иш ўринларига ва орқага 
ташиш, техника юришлари учун харажатларни камайтириш ҳисобига меҳнат 
ва воситаларни анча тежаш имконини беради.

---

320 
Лагерлар ёнидаги ем-хашак алмашлаб экишлари ёзги лагерлар ёнида 
жойлаштирилади. Улар яшил озуқаларни ва табиий яйловлардаги ўтларнинг 
кам даврида қўшимча озиқлантиришнинг бошқа турларини ишлаб чиқариш 
учун мўлжалланади. Бу мақсадлар учун яйловларга кириб қолган кичик 
ҳайдалма ерлар участкаларидан, ҳамда ёзги лагерларга туташ ҳайдалма ерлар 
массивларидан фойдаланилади.
Бу алмашлаб экишларга яйлов даврида қўшимча озиқлантириш учун зарур 
майдонлардаги силос экинлари, ҳамда бошқа ёзда фойдаланиладиган озуқа 
экинлари хам киритилади.
Пичанзор-яйлов алмашлаб экишлари пичан, сенаж, пичан уни, моно озуқа, 
яшил озуқа олиш учун фойдаланилади. Уларда кўп йиллик ўтлар 85% 
майдонни эгаллаши мумкин, қолган 15% бир йиллик ўтлар ва силос экинларига 
ажратилади. Бу алмашлаб экишлар доимий шудгорлаш ва дала экинларини ва 
кўп йиллик ўтлардан ўт аралашмаларини экиш учун фойдаланиш йўли билан 
юқори унумли ўтлоқлар яратиш учун ҳам мўлжалланади. Улар шудгорлашга 
яроқли ўтлоқ ерларда; вақтинча ўтлоқлаштиришга муҳтож эрозияга учраган 
ҳайдалма ерларда; майда контурли участкаларда; кучли шўрланган ҳайдалма 
ерларда, ҳамда шўрҳакларни ўзлаштиришда жойлаштирилади.
Далачилик даврининг - 4-5 йил узунлиги кўп йиллик ўтлар 
қолдиқларининг чириш муддатидан келиб чиқиб аниқланади. 
Ўтлоқ даври узунлиги - 4-8 йил - тупроқ ва иқлим шароитларига, ўтлар 
аралашмаси таркибига, фойдаланиш шароитларига боғлиқ бўлади. У қурғоқ 
ўтлоқларда қисқа - 4-5 йил, пастқам ўтлоқларда эса узун - 6-8 йил. Ўтлоқ 
даврининг олдинги 2-3 йилида пичан олиш мумкин, кейин мол боқиш тавсия 
этилади. Эрозиянинг ва эрозияга учраган қияликларда ўтларнинг босиб-янчиб 
ташланишининг олдини олиш мақсадида, молларни меъёрлаб боқиш 
қўлланилади ёки уни ўтларни ўриш билан алмаштирилади.
Пичанзор-яйлов алмашлаб экишларининг таҳминий тартиби (схемаси) 
қуйидагидек: 1-2 - пичан ва яшил қў-шимча озуқа учун кўп йиллик ўтлар; 3-5 - 
ўтлатиш учун кўп йиллик ўтлар, зарурат туғилганда-пичан учун; 6 - дон-лилар 
(қатор туманларда силоспоблар, полиз, техник экин-лар); 7 - ўтлатиш ва яшил 
қўшимча озуқа учун бир йиллик ўтлар; улардан кейин-кузда боқиш ва 
қўшимча озиқлан-тириш учун такрор экинлар; 8 - чопиқ қилинадиганлар 
(картошка, илдиз мевалар, силоспоблар, полиз, сабза-вотлар); 9 - баҳорги дон 
ва кузги дон, эрта йиғиладиган экинлар мавжуд бўлганда кўп йиллик ўтлар 
кўшиб экилади.
Пичанзор-яйлов алмашлаб экишларида шўрланган ҳайдалма ерларда тузга 
чидамли ўтлардан (беда, қашқар беда ва бошқ.) фитомелиоратив ўтлар 
аралашмаси, минерал ўғитларни ва гипсни тупроққа солиш киритилади. 
Ем-хашак алмашлаб экишларида озуқа экинларини оралиқ ва такрор экиш 
кенг қўлланилади, улар ҳайдалма ерлардан фойдаланиш унумдорлигини 
оширади, алмашлаб экишларнинг тор ихтисослашишининг салбий оқибатлари-
ни юмшатади, техниканинг бир хил бандлигини таъмин-лайди, ёввойи ўтлар, 
тупроқларнинг шамол ва сув эрозия-лари, қишлоқ хўжалик экинларининг 

---

321 
зараркунандалари ва касалликлари билан курашишнинг яхши воситаси 
ҳисобла-нади. Бундай экинлар сифатида кузги: жавдар, буғдой, рапс, викадан; 
баҳорги: сули, нўхат, дуккаклилар, вика, сараделла, люпин, кунгабоқар, 
маккажўхори, озуқа карами, шолғом, бир йиллик райграс ва бошқ. 
фойдаланилади. 
Дон-ўт алмашлаб экишларида озуқа дон экинлари 70% гача майдонни 
эгаллашлари керак. Бундай алмашлаб экишлар механизация ишларини кам 
талаб этади. Уларни кузги экинлар билан бойитиш, йўллардан юриш қийинла-
шадиган баҳорги ёғингарчилик даврида меҳанизация ишла-ри ҳажмини кескин 
қисқартириш имконини беради. Ўт-ларни пичан учун ўриш ҳам қуруқ вақтда 
ўтказилади, дағал озуқаларни эса қишда трактор тиркамалари билан ташиш 
мумкин.
Дала алмашлаб экишлари ҳайдалма ерларнинг асосий майдонини 
эгаллайди. Бу алмашлаб экишларни ҳар хил экинлар таркиби билан жорий 
этишда уларнинг ҳар бирига алмашлаб экишнинг асосий экинлари талабларига 
жавоб берадиган ер массивларини ажратиш керак бўлади. 
Қишлоқ хўжалик техникасидан юқори унум билан фойдаланиш, меҳнат 
унумдорлигини ўстириш, қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини ошириш 
мақсадида дала алмашлаб экишларига биринчи навбатда ҳайдалма ерларнинг 
кичик нишабликдаги (3
0
гача), ихчам, тўғри шаклли, бир хил агроишлаб 
чиқариш ва агроэкологик тупроқ гуруҳларига ва ер синфларига эга йирик 
массивлари ажратилади.
Эрозияга учраган ерлар тупроқни ҳимояловчи алмашлаб экишларга 
ажратилади. 
Деҳқончилик йўналишидаги қишлоқ хўжалик корхоналарида донли 
экинлар билан бойитилган дала алмашлаб экишлари кўп бўлади. Дон-ўт ва дон 
алмашлаб экишлари картошка, қанд лавлагиси, каноп ва бошқа техника 
экинларини етиштиришга ихтисослашган хўжаликларда ҳам хўжалик 
марказидан узоқда жойлашган массивларда жорий этилади. 
Ўрта ва оғир қумоқ ерларда буғдой экини юқорироқ ҳосил беради, арпа, 
сули, гречиха, тариқ экинлари учун эса енгил қумоқ ва қумли ерлардан 
фойдаланиш мумкин. Арпа бошқа донли экинларга нисбатан тузга анча 
чидамли. 
Буғдой, озуқа донлари ва ёрмалиқ экинларининг улушлари ҳар хил бўлган 
алмашлаб экишларни жойлаштиришда тупроқларга бўлган талаблар ҳисобга 
олинади. Қаттиқ, кучли ва юмшоқ буғдой навларининг ўзига хос талабларини, 
ҳамда бошқа дон экинларининг тупроқлар ҳусусиятларига ва уларнинг 
унумдорлигига бўлган талабларини тўла ҳисобга олиш керак. 
Картошкали алмашлаб экишлар учун етарлик даражада юмшоқликка, ҳаво 
ўтказиш қобилиятига эга қумли ва енгил қумоқ тупроқлар ҳамда 
ўзлаштирилган қирғоқбўйи қайир ерлари энг яхши ҳисобланади. Картошка 
етиштиришнинг катта қийинчилиги, уларнинг органик ўғитларга ва суғоришга 
талабчанлиги сабабли, картошка алмашлаб экишлари иложи борича хўжалик 
марказларига, 
чорвачилик 
фермаларига, 
картошка 
омборхоналарига, 

---

322 
суғориладиган ерларда - сув олинадиган жойларга яқин жойлаштирилади. 
Картошка алмашлаб экишлари ва уларнинг далалари сони ва майдонлари бу 
экинга ихтисослашган бригадалар (пудратчилар) сони билан боғланган бўлиши 
керак. Амалиёт кўрсатишича, картошкани етиштириш бўйича асосий 
технологик операцияларда машиналар мажмуасини қўллаш учун оптимал 
майдон 100-200 га (мажмуада 23 машинагача) ташкил этади, бу иҳтисослашган 
бригада майдонига мос келади.
Лавлаги алмашлаб экишлари учун яхши ўғитланган, юқори тупроқ 
унумдорлиги, қулай иссиқлик режими, эрозия йўқлиги билан ажралиб 
турадиган ҳамда намлик тақчил туманларда - суғоришга яроқли ҳайдалма 
ерлар массивлари танланади. Релъефи бўйича энг яхши, нишаблиги 3
0
гача 
бўлган, жанубий, жунубий-ғарбий ва ғарбий йўналишлардаги қияликлар 
ерлари ҳисобланади. Қумлоқ, оғир лойли ортиқча намланган, ачиган ва 
шўрланган тупроқлардан фойдаланиш тавсия этилмайди. 
Қанд лавлагисини етиштириш бўйича асосий технологик операцияларда 
машиналар мажмуасини қўллаш учун оптимал майдон 100-150 га (мажмуада 
18 машина) ташкил этади, шунинг учун алмашлаб экишлар ва далалар 
майдонлари 
механизациялаштирилган 
ишлаб 
чиқариш 
бўлимларига 
(бригадалар, пудратчилар) бириктириладиган майдонга каррали бўлиши керак.
Қанд лавлагисининг органик ва минерал ўғитларга талабчанлигини, катта 
миқдордаги молларга озуқа сифатида ишлатиладиган қўшимча маҳсулоти 
(барги) мавжудлиги, ишлаб чиқаришнинг катта энергия, меҳнат ва юк 
сиғимини ҳисобга олиб, лавлаги алмашлаб экишлари қишлоқлар, чорвачилик 
фермалари ва транспорт магистраллари ёнида жойлаштирилади. 
Тупроқ қатламининг ҳар хиллиги, унумдор ерларнинг тарқоқлиги билан 
ажралиб турадиган пахтачилик хўжаликларида картошка ва қанд лавлагиси 
дала алмашлаб экишларида қисмларга бўлиб, ярим далалар шаклида, кўпроқ 
яроқли ерларда жойлаштирилади. 
Зиғир етиштириш бўйича энг яхши алмашлаб экишлар бир дала зиғирга ва 
икки дала кўп йиллик ўтларга эга 7-8-9 далаликлари ҳисобланади, 
Зараркунандалар ва касалликларга учраш хавфи, тупроқларнинг «зиғирдан 
чарчаши» сабабли, зиғир экинлари олдинги жойларига 7-8 йилдан кейин, 
интенсив деҳқончилик, ўсимликларни ҳимоялашнинг энг янги воситаларини 
қўллаш шароитида эса 4-6 йилдан кейин қайтарилади. Зиғирни етиштириш 
учун яхши маданийлаштирилган, механик таркиби ўрта ва енгил қумоқ, 
нормал намланадиган, кучсиз кислоталашган, чим кулранг тупроқлар яроқли 
бўлади. 
Зиғир, одатда, майда контурли ерларда, ҳар хил тупроқ қатламларида, 
майда қишлоқли аҳоли тизимида етиштирилади, бу зиғир алмашлаб экишлари 
сонини кўпайтиришни талаб этади. Зиғир етиштириш бўйича алмашлаб 
экишларнинг ерлар контурлилигига боғлиқ ҳолда тахминий майдонлари 27 
жадвалда келтирилган. 

---

323 
27 жадвал