Ер тузишни лойихалаш

Капитал харажатларнинг мутлоқ (абсолют) самарадорлигини 
ҳисоблаш (1990 й. баҳоларида) 
Лойиҳа бўйича 
Кўрсаткичлар 
Ер тузиш 
йилига 
400 бош- 
га мўл-жаллан- 
ган фер-мада иш-
лаб чиқа-ришни 
такомил-лаштириш
Ферма-ни 500 
бошга- 
ча кен-гайти-
риш ва қайта 
қуриш
Мавжуд 400 
бошга мўл-
жалланган 
фермани 
сақлаб қо-либ 
200 бошга 
янги ферма 
қуриш
Фермани 500 
бошгача
кенгайтириш ва 
қайта қу-риш, 
100 бошга янги 
ферма
қуриш 
Мавжуд
фермани 600 
бош-гача 
кен-
гайтириш ва 
қайта қуриш 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Капитал харажатлар
Молларни 
фер-маларда 
жойлаштириш, 
бош 
400 
400 
500 
200+400 
500+100 
600 
Фермаларни 
қуришга нис-
бий капитал 
харажатлар, 
минг сўм
А
У
=2,66+
372 6
,
P
) 
- 
3,592 
3,405 
4,523 
3,405+6,386 
3,281 
Харажатлар, 
минг сўм: 
фермаларни 
такомиллашти
-ришга
(А
м
=A
н
Р
.
0,3) 
- 
431,0 
- 
- 
- 
- 
фермаларни 
кенгайтириш 
ва қайта 
қуришга 
(А
м
=A
н
Р
.
0,4) 
- 
- 
681,0 
- 
681,0 
787,4 
фермаларни 
ян-гидан 
қуришга 
(А
м
=A
н
Р
.
1,0) 
- 
- 
- 
904,6 
638,6 
- 
Қўшимча 
пода-ни 
шаклланти-
риш (1 бошга 
840 сўм ҳи-
собида) 
- 
- 
84,0 
168,0 
84,0+84,0 
168,0 
18 жадвалнинг давоми 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 

---

252 
Жами бир мар-
талик харажат-
лар К, минг сўм 
- 
431,0 
765,0 
1072,6 
1487,6 
955,4 
Маъмурий-бош-
қарув ходимла-
рини сақлаш 
харажатлари, 
минг сўм 
24,0 
24,0 
24,0 
40,8 
40,8 
24,0 
Барча капитал 
харажатлар К, 
минг сўм 
467,2 
419,4 
521,4 
683,5 
652,7 
607,1 
Йиллик харажатлар 
Фермаларда-ги 
механиза-
циялаш 
даражасини 
ҳисобга олиб, 
ишлаб чиқариш 
харажатлари: 
1 бошга, сўм 
972 
778 
778 
693 ва 972 
778 ва 693 
778 
ҳаммаси, минг 
сўм 
338,8 
306,4 
389,0 
516,6 
452,9 
466,8 
Фермаларда 
молларнинг 
жамланиш 
даражасини 
ҳисобга олиб, 
ишлаб чиқариш 
харажатлари-
нинг ўзгариши, 
минг сўм 
- 
- 
-0,6 
+1,1 
+1,1 
-1,1 
Амортизация 
ажратмаси, минг 
сўм 
13,0 
26,0 
33,5 
40,2 
52,6 
36,6 
Эксплуатация 
харажатлари, 
минг сўм 
21,7 
43,3 
55,8 
67,2 
87,7 
61,1 
Транспорт 
харажатлари, 
минг сўм 
19,7 
19,7 
19,7 
17,6 
17,6 
19,7 
Маъмурий-
бошқарув 
ходимларни 
сақлаш 
харажатлари, 
минг сўм 
24,0 
24,0 
24,0 
40,8 
40,8 
24,0 

---

253 
18 жадвалнинг давоми 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Барча йиллик 
харажатлар С, 
минг сўм 
467,2 
419,4 
521,4 
683,5 
652,7 
607,1 
Чорвачилик маҳсулотларини етиштириш 
Моллар бош 
сони, бош
400 
400 
500 
200+40
0 
500+10
0 
600 
1 сигирдан 
соғиб оли-
надиган сут, 
йилига, ц
40 
40 
40 
40 
40 
40 
1 сигир ҳисо-
бига олинади-
ган гўшт, 
йилига кг 
120 
120 
120 
120 
120 
120 
Сут сотиш, 
ҳаммаси, минг, 
сўм (1 кг 30 
сўм ҳисобида) 
480,0 
480,0 
600,
0 
720,0 
720,0 
720,0 
Гўшт сотиш, 
ҳаммаси, минг 
сўм (1кг 3 сўм 
ҳисобида) 
144,0 
144,0 
180,
0 
216,0 
216,0 
216,0 
Чорвачилик 
маҳсулотлари-
нинг ҳаммаси, 
минг сўм 
624,0 
624,0 
780,
0 
936,0 
936,0 
936,0 
Соф даромад 
Чорвачилик 
маҳсулотлари 
ни сотишдан 
олинадиган 
соф даромад, 
минг сўм 
156,8 
204,6 
258,
6 
25,25 
283,3 
328,9 
Янги ишлаб 
чи-қариш 
қурили-ши 
учун ажра-
тилган ерлар-
дан 
олинмайди-ган 
соф даро-мад, 
минг сўм 
- 
- 
0,3 
0,7 
0,7 
0,6 
Cоф даромад-
нинг ҳаммаси 

---

254 
СД, минг сўм 156,8 204,6 258,
3 
251,8 
282,6 
328,3 
18 жадвалнинг давоми
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Лойиҳавий 
тад-бирлар 
ҳисоби-га соф 
даро-маднинг 
ўсиши, СД, 
минг сўм 
- 
47,8 
101,
5 
105,0 
125,8 
171,5 
Капитал харажатларнинг мутлоқ (абсолют) самарадорлиги 
Капитал хара-
жатлар сама-
радорлиги 
коэффициент
и 
Е=

СД
К
- 
0,11 
0,13 
0,09 
0,08 
0,18 
18 жадвалдан кўриниб турибдики, берилган шароитларда хўжалик 
учун ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг тармоқли тузилишини сақлаган 
ҳолда, мавжуд фермани 600 ёки 500 бошгача кенгайтириш ва қайта қуриш 
фойдалироқ 
ҳисобланади. 
Бу 
ечимларда 
капитал 
ҳаражатлар 
самарадорлиги коэффициентлари мос тарзда 0,18 ва 0,13 тенг. 
Сигирлар бош сонини 600 тагача кўпайтиришга қарор қилинганда 
мавжуд фермани қайта қуриш ва кенгайтириш самаралироқ ҳисобланади. 
Лойиҳавий ечимларнинг самарадорлигини 19 жадвал
маълумотлари ҳам кўрсатиб турибди. 
Айтиш керакки, хўжалик учун фермани 500 бошгача кенгайтириш ва 
қайта қуриш ва мавжуд фермада шу ишларни бажариш билан бир қаторда 
100 бошга мўлжалланган янги ферма қуриш бир хил самарали. 
19 жадвал 
Капитал харажатларнинг нисбий самарадорлик кўрсаткичларини 
ҳисоблаш, минг сўм (1990 й. баҳоларида)
Лойиҳа бўйича 
Кўрсаткичла
р 
Ер 
тузиш 
йилиг
а 
400 
бошга 
мўлжал-
ланган 
ферма- 
да иш-
лаб чи-
қариш-
ни тако-
миллаш-
тириш
Фермани 
500 бош-
гача кен-
гайтириш 
ва қайта 
қуриш
Мавжуд 400 
бошга мўл-
жалланган 
фермани сақлаб 
қо-либ 200 
бошга янги 
ферма қуриш
Фермани 
500 бош-
гача кен-
гайтириш 
ва қайта 
қуриш ва 
100 бошга 
янги фер-
ма қуриш 
Мавжуд фермани 
600 бошгача 
кенгай-тириш ва 
қайта қуриш 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
19-жадвалнинг давоми 

---

255 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Бир 
марталик 
харажатл
ар К 
- 
431 
765,0 
1072,6 
1487,6 
955,4 
Йиллик 
ҳара-
жатлар С 
467,2 
419,4 
521,4 
683,5 
652,7 
607,1 
Чорвачил
ик
маҳсулот
лари 
қиймати 
624,0 
624,0 
780,0 
936,0 
936,0 
936,0 
Соф 
даромад 
СД 
156,8 
204,6 
258,3 
251,8 
282,6 
328,3 
Лойиҳави
й тад-
бирлар 
ҳисоби-га 
соф даро-
маднинг 
ўсиши
СД 
- 
47,8 
101,5 
95,0 
125,8 
171,5 
Келтирилг
ан 
харажатла
р 
КЕ
C
н

- 
449,6 
575,0 
756,8 
756,8 
674,0 
Келтирилг
ан 
харажатла
рнинг 1 
сўмига 
соф 
даромадн
инг ўсиши 

СД
КЕ
C
н

- 
0,11 
0,18 
0,12 
0,17 
0,25 
Шундай қилиб, агар ишлаб чиқариш марказларини жойлаштиришнинг 
ечимлари бўйича моллар бош сони, демак, маҳсулот қиймати ҳам 
ўзгарадиган бўлса, энг яхши лойиҳавий ечимни танлаш кўрсаткичи бўлиб 
соф даромаднинг келтирилган харажатларнинг 1 сўми ҳисобига максимал 
ўсиши хизмат қилади. 

---

256 
7. 
Ҳар хил ташкилий-ҳуқуқий шакллардаги қишлоқ хўжалик 
корхоналарида лойиҳалашнинг ўзига хос хусусиятлари 
 
Мамлакатимизда бугунги кунда жамоа хўжаликлари билан бир 
қаторда қишлоқ хўжалик ширкатлари, ижара хўжаликлари, фермер 
хўжаликлари уюшмалари, хўжаликлараро корхоналар, агрофирмалар, 
фермер ва деҳқон хўжа-ликлари фаолият кўрсатишмоқда (20 жадвал). 
20 жадвал 
Ўзбекистоннинг ҳар хил хўжалик юритиш шаклидаги қишлоқ 
хўжалик корхоналари
(1998 йил 1 январ ҳолатига) 
Корхоналарнинг хўжалик юритиш шакллари 
Сони
% 
Жамоа хўжаликлари 
1374 
5,90 
Ижара хўжаликлари 
99 
0,43 
Қишлоқ хўжалик ширкатлари 
382 
1,64 
Фермер хўжалик уюшмалари 
62 
0,27 
Хўжаликлараро корхоналар 
72 
0,31 
Агрофирмалар 
3 
0,01 
Фермер хўжаликлари 
Хусусий чорвачилик фермалари
Жами: 
19800 
1500 
23292 
85,01 
6,44 
100 
Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ташкилий-ишлаб чиқариш 
тузулишида сезиларли ўзгаришлар юз берди. Улар қишлоқ хўжалик 
корхоналаридаги ички иқтисодий муноса-батлар мулкдорлар шахсий ва 
жамоа манфаатларининг уй-ғунлашиши, уларнинг ишлаб чиқаришнинг 
якуний натижалари учун жавобгарликлари асосида қурилади.
Натижада ер тузиш амалиётида ҳар хил ташкилий-ҳуқуқий 
шакллардаги хўжаликлар учун ишлаб чиқариш бўлимлари ва хўжалик 
марказларини ташкил этиш ва жойлаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари 
аниқланган, улар хўжаликдаги ички ишлаб чиқариш муносабатларининг 
танланган типи билан чимбарчас боғлиқ бўлади.
Хўжаликда 
ички 
муносабатларнинг 
уч 
асосий 
типидан 
фойдаланилади, улар бир-бирларидан қишлоқ хўжалик корхонасининг 
умумий хўжалик механизми ва ердан фойдаланишдаги ишлаб чиқариш 
бўлимларининг мустақиллик даражаси билан фарқ қилади.
Биринчи тип ишлаб чиқариш бўлимларининг мазкур хўжаликда 
илгаридан қўлланилиб келаётган, ишлаб чиқариш бўлимига кенг хўжалик 
мустақиллигини бермайдиган, хўжаликда ички ҳисоб-китоб асосида 
фаолият кўрсатишини назарда тутади. Хўжаликнинг ички бўлимларига 
юридик шахс ҳуқуқи берилмайди ва улар бошқа корхоналар ва 
ташкилотлар билан хўжалик алоқаларига киришиш, ўз баланси ва ҳисоб 
варақасига (счётига) эга бўлиш ҳуқуқига эга эмаслар. Улар фақат жорий 

---

257 
ҳаражатларнинг қоплани-шига жавоб беришади, меҳнат ҳақи фондини 
шакиллантиришда қолдиқ тамойилини қўллашади. Бу вазиятда мулкчилик 
муносабатлари бўлимларга уларга белгиланган, меҳнат шартномаси 
шартларига ёки тузилган тўла моддий жавобгарлик шартномасига мос 
келадиган ишлаб чиқариш ҳажмларини таъминлайдиган ўлчамлардаги 
ишлаб чиқариш воситаларини бириктириш асосида амалга оширилади, шу-
нинг учун ишлаб чиқариш бўлимларининг ер майдонлари бўйича 
ўлчамлари ишлаб чиқаришнинг режалаштирилаётган ва бўлимларга 
бириктирилган ишлаб чиқариш воситаларидан келиб чиқиб белгиланади.
Иккинчи типдаги хўжаликнинг ички иқтисодий муносабатлари 
корхонанинг 
умумий 
хўжалик 
механизмида 
ишлаб 
чиқариш 
бўлимларининг қисман мустақиллигини назарда тутади. У ишлаб чиқариш 
бўлимларига айрим балансда акс эттирилган, бироқ бутун корхонанинг 
балансига кирмайдиган, ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг барчасига ёки 
бир қисмига, фойдага, мулкка эгалик қилиш, баҳоларни мустақил 
белгилаш, ўз фойдаси ҳисобига кенгайтирилган қайта ишлаб чиқаришни 
олиб бориш, учинчи шахслар билан шартномалар тузиш ҳуқуқида акс 
этади. Бундай иқтисодий муносабатлар натижасида ишлаб чиқариш 
бўлими ўз ҳисоб варақасига эга бўлади, аммо, юридик шахс 
ҳисобланмайди, бу бутун корхонанинг марказлашган тузулишини ва 
ишлаб чиқаришнинг жамоа ҳарактерини сақлаш имкониятини беради. 
Бундай шароитларда ҳам ишлаб чиқариш бўлимининг ўлчами ишлаб 
чиқариш ҳажмига ва бўлим ихтиёрида мавжуд ишлаб чиқариш 
воситаларига боғлиқ ҳолда белгиланади.
Хўжаликдаги ички иқтисодий муносабатларнинг учинчи типи ишлаб 
чиқариш 
бўлимларининг 
тўла 
иқтисодий 
мустақиллиги 
билан 
тавсифланади. Уларга юридик шахс мақоми берилиши, ҳисоб варағига, 
мустақил балансга ва ажратилган мулкка эга бўлиши мумкин, уларнинг 
етакчи қисми мазкур хўжалик субъектининг бошқа жисмоний ва юридик 
шахслар билан бир қаторда таъсисчиси ҳисобланган бош корхонага 
тегишли бўлади, уларнинг бир-бирлари орасидаги ўзаро муносабатлар 
фақат шартномалар асосида йўлга қўйилади. 
Амалиёт кўрсатишича биринчи типдаги хўжаликнинг ички 
муносабатлари колхозлар ва совхозлар учун характерлидир. Иккинчиси 
қишлоқ хўжалик ширкатларида кўпроқ учрайди. Бу хўжаликлар томонидан 
юқорида келтирилган икки типдаги хўжаликнинг ички муносабатларидан 
фойдаланиш мулкчиликка бўлган муносабатларнинг жамоа ха-рактерини, 
корхонани бошқаришнинг марказлашган тузулишини ва ишлаб 
чиқаришнинг қўшма шаклини сақлаб қолишни назарда тутади. Бундай 
шароитларда ташкилий-ишлаб чиқариш тузулишини ҳар қандай 
такомиллаштириш, йирик қишлоқ хўжалик корхоналари авзалликларидан 
максимал фойдаланишга қаратилган бўлиши керак.
Хўжаликда ишлаб чиқариш бўлимлари ва хўжалик марказларининг ер 
массивларини жойлаштиришда ерларнинг бир қисмини олиш, уларни 

---

258 
қайта тақсимлаш фондига, қишлоқ маъмурияти ихтиёрига, фермер 
хўжаликларига бериш натижасида пайдо бўладиган камчиликларни 
оқилона ўлчамлардаги хўжаликнинг ички бўлимларини тузиш, уларнинг 
чегараларини, янги хўжаликнинг ички ишлаб чиқариш муносабатларини
тўғри белгилаш йўли билан тугатиш зарур. 
Ишлаб 
чиқаришнинг 
юқори 
даражада 
ихтисослашиши 
ва 
йириклашишига, яхши йўлга қўйилган хўжалик ичидаги алоқаларга, кучли 
хўжалик инфратизимига эга йирик қишлоқ хўжалик корхоналарида 
лойиҳалашнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд ишлаб чиқариш 
марказларини максимал сақлаб қолиш бўлиши керак.
Турғун ташкилий-хўжалик тузилишига мисол бўлиб «Курашчи» 
жамоа хўжалиги хизмат қилиши мумкин. 
Бу йирик сут-сабзавотчилик хўжалиги бўлиб, наслдор қорамолларни 
ўстириш ва ғалла ҳамда картошканинг элита уруғларини етиштириш билан 
ҳам шуғулланади. Хўжалик-нинг умумий майдони 5126 га, шу жумладан 
4668 га қишлоқ хўжалик ерлари, булардан ҳайдалма ерлар - 3590, яйловлар 
- 666, пичанзорлар - 379, дарахтзорлар - 33 га.
Хўжаликда 3768 бош қорамол бўлиб, улардан 1930 сигирлар, моллар 
тўртта фермада жойлашган. 
Ер тузиш лойиҳаси бўйича жамоа хўжалигида ишлаб чиқаришни 
ташкил этиш ва бошқаришнинг аралаш ташкилий-ишлаб чиқариш 
тузилишини сақлаб қолиш кўзда тутилади. Хўжаликда 5 ҳудудий ишлаб 
чиқариш бўлимлари (ишлаб чиқариш участкалари) ва 3 тармоқ цехи: 
механизация, қурилиш ва ёрдамчи, фаолият кўрсатмоқда. Ҳамма 
чорвачилик турлари чорвачилик цехига бирлаштирилган. Цех таркибига 
барча фермалар ва чорвачилик мажмуалари киритилган. 
Ишлаб чиқариш участкалари меҳнатни ташкил этиш-нинг бригада 
шаклига эга. Ҳаммаси бўлиб 6 бригада бор, улардан 3 трактор-далачилик, 
1 очиқ ердаги сабзавотчилик, 1 ёпиқ ердаги (иссиқхона комбинати) 
сабзавотчилик ва 1 боғдорчилик бригадаларидир. Алмашлаб экиш 
массивлари аниқ меҳнат жамоаларига бириктирилган.
Ишлаб чиқаришни бундай жойлаштириш ва ташкил этиш кўп аҳоли 
яшаш жойлари, шу жумладан етарлик даражада катта қишлоқлар 
мавжудлигини, 
ер 
массивларининг 
катта 
ўлчамини, 
хўжалик 
марказларидан узоқлигини, йўл тармоғининг узунлигини кўрсатади.
Кўп йиллик фаолияти даврида хўжаликда ишлаб чиқариш бўлимлари 
ва хўжалик марказларини жойлаштиришнинг оқилона тизими ташкил 
топди. Илгари тузилган хўжаликда ер тузиш лойиҳаларини жорий этиш 
доимий бригадалар, ишлаб чиқариш участкалари (бўлимлари), алмашлаб 
экиш массивлари, алмашлаб экиш далаларининг шаклланишига, 
чорвачилик фермаларининг ва бошқа ишлаб чиқариш марказларининг 
маълум жойлашишига олиб келди. Уларнинг жойлашган ўрни ва 
ўлчамлари ишлаб чи-қариш зарурати ва мавжуд инфратизим билан 
асосланади, шунинг учун тизимнинг бутунлиги ҳар қандай бузиш катта 

---

259 
молиявий зарарлар, янги капитал ҳаражатлар, ҳудуднинг мавжуд ташкил 
этилишини йўқотиш билан боғлиқ бўлади.
Хўжаликдаги ички иқтисодий муносабатларнинг учинчи типи қишлоқ 
хўжалик уюшмалари ва ҳиссадорлик жамиятлари учун характерлидир. 
Уларда иқтисодий ва ҳуқуқий мустақил ишлаб чиқариш бўлимлари 
сифатида фермер хўжаликлари, уларнинг бирлашмалари, кичик қишлоқ 
хўжалик корхоналари, ширкатлар ва бошқ. фаолият кўрсатишади. Бу 
ишлаб чиқариш бўлимлари бир-бирларидан ер майдонлари, меҳнат ва 
ишлаб чиқариш ресурслари, механизация воситалари, ишлаб чиқаришнинг 
ихтисослашиш ва йириклашиш даражаси ва бошқа ишлаб чиқариш 
тавсифлари билан сезиларли фарқ қилади. Шунинг учун лойиҳалашда 
қуйидаги асосий талабларга риоя қилиш керак: 
мавжуд 
хўжалик 
инфратизимини 
максимал 
сақлаб 
қолиш 
(фойдаланиш); 
хўжалик ҳудудини ички ташкил этишнинг мавжуд элементларини, 
ҳудудни ташкил этишнинг табиатни муҳофаза қилиш ва эрозияга қарши 
элементларини, суғориш ва зах қочириш тармоқларини сақлаб қолиш ва 
ҳисобга олиш;
хўжаликда бор ишлаб чиқариш қувватларини сақлаб қолиш ва 
улардан максимал фойдаланиш; 
мавжуд аҳоли тизимини ҳисобга олиш. 
Ер массиви маълум сондаги деҳқонларнинг биргаликда хўжалик 
юритиш учун ўз пайларини бирлаштириш йўли билан шаклланган бўлиши 
ёки бундай ер массиви бўлмаслиги, лекин уни тузиш истагидаги ер эгалари 
бўлиши мумкин. Биринчи вазиятда, лойиҳалашнинг вазифаси ишлаб 
чиқариш бўлимининг ер массиви чегараларини тузатиш, ихтисослигини 
аниқлаш, қишлоқ хўжалик ерлари турларининг оптимал нисбатини 
белгилаш, ҳамда буюртмачи истаги бўйича бошқа ишларни бажаришдан 
иборат бўлади. Иккинчи вазиятда, ишлаб чиқариш бўлимларининг ер 
массивлари янгидан ташкил этилаётганда, уларнинг ўлчамларини берилган 
(режалаштирилаётган) ихтисослик ва ишлаб чиқариш ҳажмидан ёки ягона 
ишлаб чиқариш бўлими таркибида биргаликда ишлаб чиқаришни амалга 
ошириш истагидаги ер ва мулк пайлари ҳуқуқига эга аниқ шахслар 
истакларидан келиб чиқиб белгиланади.
Қайта ташкил этилаётган ҳўжаликлардан бири асосида янги ишлаб 
чиқариш бўлимларининг ер массивларини ташкил этишни қуйидаги жамоа 
хўжалиги мисолида кўрамиз. Қатор қайта ташкил этишлар натижасида 
унинг ҳудудида 5 фермер хўжалиги ва 1 қишлоқ хўжалиги ширкати 
тузилган. (21 жадвал). 
Кейинчалик фермалараро ўзаро муносабатларни жа-моа бўлиб 
тартибга солиш, кооперациянинг самарали шаклларини жорий этиш, 
балансланган моддий-техника базасини ва жамоа фойдаланадиган 
ижтимоий инфратизимни шакллантириш ҳамда бошқа иқтисодий ва 
ижтимоий масалаларни ечиш мақсадида улар уюшмага бирлашдилар, 

---

260 
бунда улар иқтисодий ва ҳуқуқий мустақилликларини тўла сақлаб 
қолдилар. 
- 
21 жадвал.