Ensiklopediyasi

Л
R - 
qarang 
Dunyo 
qit’alari 
va
materiklar.
MAUGL1
Biz kichik Maugli bilan u bo'rilar uyasiga 
dadil kirib, bo'ri bolalari bilan birgalikda ular­
ning onasi - haybatli ona bo'ri Rakshani 
emayotgan vaqtida tanishamiz. Shu tarzda u 
ona bo'rining asrandi o'g'li bo'lib qoladi.
O ta bo'ri M auglini ovchilik kasbiga 
oYgatadi. Ayiq Balu unga jungli qonunlarini 
tushuntiradi. Maugli qush va ilonlarning tilini, 
o'tlaming har bir shitirlashi-yu barglarning har 
bir harakatini anglay boradi. U qoplon kabi 
daraxtlarga tirmashib chiqishni, baliq kabi 
suzishni, m aym un kabi shoxdan-shoxga 
sakrashni juda yaxshi o'rganib oladi.
Maugli haqidagi kitobda hayvonlar ishtirok 
etadi, lekin o'zlarini xuddi odamlarday tutisha- 
di: bir-biriga mehr qo'yadilar, nafratlanadilar, 
fitnalar uyushtiradilarr’ hatto, afsonalar 
so'zlaydilar. Inson Maugli va yowoyi hayvon­
lar yagona adolatli qonunlar asosida yashay- 
dilar. Bu qonunlarni buzishga faqat olachipor 
qotil - yo'lbars Sher-Xongina jur’at eta oladi.
Sher-Xon - Mauglining ashaddiy dushmani. 
Bolaning tarixi - uning yo'lbars bilan tinimsiz 
kurashi tarixidir. Maugli juda kichikligidayoq 
Sher-Xon uni qo'lga tushirishga harakat qilib 
yuradi. Sher-Xon hamisha Mauglining yo'liga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to‘g ‘anoq bo'ladi. Lekin Maugli o'zini himoya 
qila oladi va nihoyat, o'zining olachipor dush- 
manini o'ldirib, uning terisini Kengash qoyasi- 
ga olib kelib tashlaydi.
Maugli sadoqatli do'stlarisiz Sher-Xon us­
tidan g'alaba qozona olmagan bo'lardi. Bu 
do'stlari, aw alo, bo'ri birodarlari, so'ng do- 
nish m a n d ayiq B a lu , ju n g lid a ham m a 
cho'chiydigan qora qoplon Bagira, shuni­
ngdek dovyurak bo'ri Akela, piton Kaa va, ni­
hoyat, Mauglini o'z o'g'liday qabul qilgan 
qishloqdagi dehqon ayoli. Inson junglidagi 
hamma hayvonlardan ko'ra qudratliroq bo'lib 
chiqadi. Uning o'tkir nigohiga birorta bo'ri va, 
hatto, go'zal Bagira ham chidash bera olmay­
di. Inson butun Olam shohidir.
Maugli ulg'ayib, o'z xalqi yashaydigan yer­
ga, xalq orasiga ketsa ham, bari bir jungli 
egasi bo'lib qolaveradi.
Maugli tarixi ingliz yozuvchisi Redyard Kip- 
lingning hayvonlar hayotiga bag'ishlangan 
«Jungli haqida kitob»idan o'rin olgan. Yozuv­
chi uzoq vaqt Hindistonda yashagan. Mahal-
liy aholidan ko'pgina rivoyatlar eshitgan. 
Ularning orasida bo'rilar to'dasida tarbiyalan- 
gan bola haqidagi afsona ham bor edi. Bu af- 
sona «M augli» ertagining asosini tashkil etdi.
K o 'pch iligingiz, ehtimol, Kiplingning 
boshqa ertaklarini ham o'qigandirsiz. Barcha 
ajoyib ertaklar kabi Kiplingning ertaklarini 
ham bolalargina emas, balki kattalar ham 
sevib o'qishadi.
MAYMUN
Hayvonot bog'ida maymunlarni ko'rgansi- 
za. Ular asosan qalin tropik o'rmonlarda to'da 
bo'lib yashaydi. To'dani kuchli erkak maymun 
boshqaradi. Boshqa erkak, urg'ochi maymun- 
lar hamda ularning bolalari unga so'zsiz itoat 
qiladi. Uning imo-ishora va tovush orqali be- 
radigan buyruqlarini bajarishadi.
Maymunlar tanasi jun bilan qoplangan, 
faqat yuzi, qo'li va oyog'i kaftlari hamda to- 
vonida jun bo'lmaydi. Oyoq-qo'l barmoqlari 
uzun bo'lib, bosh barmog'i boshqalariga nis-
Maymunlar: 1-gorilla; 2-gveresa; 3-gibbon; 4-martishka diana; 5-shimpanze; 6-orangutan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

batan qarama-qarshi joylashgan. Barmoqlar 
oziqni ushlab turish, tanani tozalash va junni 
tarash, kaft va tovon bilan birga tuyg'u vazi- 
fasini ham bajaradi.
Maymunlarning ko'zlari yuzining oldingi 
qismida joylashganligi tufayli narsalarni bir 
vaqtning o ‘zid a ikkala ko'zi bilan aniq 
k o 'ra di. U la rn in g bosh m iyasi boshqa 
hayvonlarnikiga nisbatan ancha yirik va mu- 
rakkab tuzilgan. F e ’l-atvori ham murakkab 
bo'ladi. Lekin ular hidni yaxshi ajrata olmay- 
di. Xotirasi kuchli rivojlanganligi tufayli sod­
da mehnat qurollarini yasash va ulardan foy- 
dalanishni biladi. Shimpanzelar daraxt nov- 
dasini sindirib olib, undan asalarilar uyasi­
ga kiradigan teshiklarni kengaytirish, tor 
teshiklardan qurtlarni kovlab olishda foy- 
dalanishni biladi, cho'p bilan tishlarini toza- 
laydi. Yo'g'on tayoq va toshlardan o'zini hi­
moya qiladigan qurol sifatida foydalanadi. 
Tovush va imo-ishora orqali o'zaro muloqot 
qiladi. Y u z muskullari yordamida qo'rquv, 
hayajon, achchiqlanish yoki xursandchilikni 
ifodalay oladi.
Maymunlar odatda bittadan bir oz zaif 
bola tug'adi. Bolasi onasining yungiga mah- 
kam yopishib oladi; onasi esa uni bir qo'li 
bilan ushlab olib yuradi. M aym unlar turli 
o'simliklar, mayda hayvonlar va asosan 
hasharotlar bilan oziqlanadi, ayniqsa ser­
suv mevalarni xush ko'radi.
MASHINA
Biz samolyot va ko'tarish kranini, kombayn 
va to'quv stanogini, chang yutgich (pilesos) 
va kichkinagina elektr ustarani mashina deb 
ataymiz. Hatto, siz yaqindagina haydab yur- 
gan uch g'ildirakli velosiped va pedalli avto- 
mobil ham mashinadir.
Nima uchun ana shunday xilma-xil qurilma- 
lar bitta umumiy nom - «m ashina» so'zi bi­
lan ataladi (lotincha «m achina» - mashina 
so'zidan)? Avvalo shuning uchunki, ularning 
hammasi inson uchun foydali qandaydir bir 
ishni bajaradi yoki energiyani bir turdan ik­
kinchi turga aylantiradi. Bunda asosiy ish ope- 
ratsiyasini mashinaning o'zi bajaradi, inson
esa uni faqat boshqaradi. Bajariladigan ish 
turiga qarab, mashinalar turlicha bo'lishi 
mumkin: energetik mashina (bug' turbinasi, 
ichki yonuv dvigateli, elektr dvigatel, elektr 
generator), transport mashinasi (avtomobil, 
velosiped, vertolyot, elektrovoz, teploxod), tex­
nologik mashina; ular mashina-qurollar yoki 
ish mashinalari ham deb ataladi (ko'tarish 
krani, metallga ishlov berish stanogi, seyalka, 
yozuv mashinkasi), axborot mashinasi (oddiy 
arifmometrdan tortib zam onaviy elektron 
hisoblash mashinalarigacha).
Ishlab turgan tokarlik stanogiga bir nazar 
tashlaylik. Unda detalga o'tkir keskich bilan 
ishlov beriladi. Stanokning detal va keskich 
mahkamlanadigan moslamalari (shpindel va 
support) uning ish organidir. Tikuv mashinasi- 
da chokni uning mokisi bilan naychasi va ip 
o'tkaziladigan oyoqchasi hosil qiladi. Ana 
shular tikuv mashinasining ish organlaridir. 
Ekskavatorning ish organi uning yer kovlay- 
digan ulkan kovshidir. Yerda quduq qaziydi- 
gan mashinalarning ish organi esa burg'idan 
iborat. Yo'lovchilar va har xil yuklar transport
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mashinalarida tashiladi. Ularning «ishi» yu- 
rish, suzish va uchishdan iborat. Bunday 
mashinalarning ish organlari yuritgich deb ata­
ladi, chunki ular mashinalarning harakat qi- 
lishiga yordam beradi. Avtomobil va teplovoz- 
da yuritgich ularning g ‘ildiraklari, samolyotda
- havo vinti yoki reaktiv dvigatellarning soplo- 
si, kemalarda esa eshkak vintlardir.
Shunday qilib, ish organi, dvigatel va un­
dan ish organiga harakat uzatuvchi m e- 
xanizmi bolgan har qanday qurilma mashina 
deb ataladi. Xo'sh, bu holda velosiped yoki 
tikuv mashinasi nima boladi? Biz ularni ham 
mashina deb atadik, lekin mexanizmlar yor- 
damida oddiy velosipedda va q o ‘1
tikuv 
mashinasida dvigatel bo‘lmaydi-ku? G ap 
shundaki, insonning o‘zi mexanizmlar yorda- 
mida mashinani harakatga keltirishi, ya’ni un­
ing dvigateli vazifasini bajarishi ham mumkin 
ekan.
Dvigatellar har xil boladi: shamol dviga- 
tellari, suv dvigatellari, b u g1
dvigatellari, 
elektr dvigatellar. Shuni ham aytish kerak- 
ki, dvigatellar ham o'ziga yarasha m ashi- 
nadir. Ular energetik mashinalar deb ata­
ladi, chunki bunday mashinalarning ishi 
energiyaning biror turini boshqa turdagi 
energiyaga aylantirishdan iborat. Masalan, 
elektr dvigatelga simlar orqali elektr toki 
keladi, dvigatel esa stanokni harakatga 
keltiradi. Shunday qilib, unda elektr energi- 
yasi mexanik energiyaga, ya ’ni harakatga 
aylanadi.
Bulardan tashqari axborot mashinalari 
ham mavjud. Ular bizga sanash, hisoblash, 
ma’lumot to'plash yoki axborot yig'ish, kor- 
xona, viloyat yoki butun mamlakat xo'jaligini 
boshqarishda yordam beradi.
Fan, texnika va turmushning barcha so- 
halarida mashina insonning eng ishonchli yor- 
damchisi bo'lib qoldi. Mashinalar bizni olib 
yuradi, yukimizni tashiydi, biz uchun eng zarur 
oziq-ovqat mahsulotlari va kiyimlar tayyorlay- 
di, kirimizni yuvadi, ovqat pishiradi va hatto 
idish-tovoqlami yuvib beradi. Insonning meh­
nat va turmush sharoitlari qulayligi mashi­
nalarning miqdoriga va ularning texnik mu- 
kammalligiga bog'liq.
MA’ NAVIYAT
Ma’naviyat deganda odamning butun ru- 
hiy va aqliy olami tushuniladi. M a’naviyat 
kishilarning falsafiy, huquqiy, ilmiy, axloqiy. 
diniy tasavvurlarini qamrab oladi.
Malumki, insonning tashqi va ichki olami 
bo'ladi. Tashqi olamiga uning bo'y-basti, 
ko'rinishi, kiyinishi, xatti-harakati, muomala- 
si va boshqalar kiradi. Ichki olami esa uning 
yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu- 
istaklari, intiiishlari, his-tuyg'ularini o'z ichiga 
o la d i. In s o n n in g ana shu ichki olam i 
m a’naviyatdir. O ziq-ovqatlar odam ga jis- 
moniy quvvat bersa, m a’naviyat unga ruhiy 
oziq va qudrat bag'ishlaydi. O'zbekiston 
R espublikasi P re zide n ti I. A . K arim ov: 
« M a ’naviyat deganda, avvalambor, odamni 
ruhan poklashga, qalban ulg'ayishga chor- 
laydigan, inson ichki dunyosini, irodasini 
baquw at, iym on-e’tiqodini butun qiladigan, 
vijdonini uyg'otadigan kuchni tasavvur qila- 
m an», - deb aytgan. Ma’naviyat m a’rifat va 
m adan iyat tu sh u n ch a la ri bilan bog'liq. 
Ma'rifat tabiat, jamiyat va inson mohiyati ha­
qida turli bilimlar yig'indisidir. Madaniyat ij- 
timoiy va m a’naviy hayotda qo'lga kiritilgan 
jamiki yutuqlarni, o'qimishlilik, ta’lim-tarbiya 
ko'rganlik, ziyolilikni bildiradi. M a’naviyat 
odamlarda tap-tayyor holda vujudga kelmay- 
di. Unga muttasil o'qish, o'rganish, tajriba ort- 
tirish orqaligina erishiladi. Bunda ilmlarxazi- 
nasi - kitobning roli bebaho.
M a ’ n a v iy a t q a n c h a lik b o yib b o rs a , 
jamiyat va millat shunchalik ravnaq topadi. 
M a’naviyatli odam yashashdan maqsad ni- 
m aiigini aniq biladi, um rini m a zm u n li 
o'tkazish yo'lini izlab topadi, muomala qilish 
madaniyatini egallaydi, har bir masalaga 
insof va adolat nuqtai nazaridan yondosha- 
di. Vijdon nima, yolg'on va rost nima, or-no- 
mus nima, halol va harom nima - bularning 
hammasini bir-biridan ajrata oladi, hayotda 
yomonlikka boshlovchi xatti-harakatlardan 
voz kechadi, yaxshilikka boshlovchi amal- 
larni bajaradi. Qisqasi, m a’naviyatda inson 
hayotining mazmuni aks etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Vatanni sevish, vatanparvarlik - inson 
m a’naviyatini belgilovchi asosiy omillardan 
biridir. M a’naviyat kamol topgan jamiyatlar- 
da qobiliyat, iste’dod egalari shu jamiyat- 
ning, millatning yuzi, g'ururi, obro'-e’tibori 
hisoblanadi. M a ’naviyatli jam iyatda aql, 
sog'lom fikr, adolat va yaxshi xulq ustu- 
vordir. Bunday jamiyatda xalqning ertangi 
kunga ishonchi kuchli bo'ladi, odamga no- 
munosib turli illatlar barham topadi.
O'zbekistonda m a’naviyatni yuksaltirish 
uchun ko'rilayotgan choralar boisi shunda. 
Bizda xalqni m a’naviyatli qilish davlat siyo- 
sati darajasiga ko'tarilgan.
MEKSIKA
(Meksika Qo'shma Shtatlari)
Maydoni - 1958200 kvadrat kilometr.
Aholisi - 91900000 kishi.
M eksika 
haqida 
gap 
o ch ilg a n d a , 
ko'pincha, bu mamlakatda tekis yer yo'q, yur- 
gan odam yo yuqoriga ko'tariladi, yo pastga 
qarab tushib boradi, deyishadi. Haqiqatan 
ham mamlakatda tog' ko'p. Meksika hudu­
dining yarmidan ko'prog'i dengiz sathidan 
1000 metr balandda. Orisaba va Popokate- 
petl vulkan tog'larining tepasi ko'zni qamash- 
tiruvchi oppoq qor hibn
M eksika - Lotin A m e rik a sida g i yirik 
mamlakatlardan biri. Uning tabiati xush­
m anzara va xilma-xil. Bu yerda qoyali tog' 
tizm alari, quyosh issig'idan qovjiragan 
cho'llarni ko'rish mumkin: cho'llarda beor va 
ch id a m li ka ktus h a m d a a g a v a la rd a n
tashqari hech narsa o'smaydi. Meksikada 
kaktusning 500 ga yaqin turini uchratish 
mumkin; baland bo'yli tanasi tikanlar bilan 
qoplangan turidan to kirpisimon yumaloq 
turigacha bor. Tog' yon bag'irlari va sohilda- 
gi p a s tte k is lik la r doim y a s h il tro p ik 
o'rmonlar va savannalar bilan qoplangan. 
O'rm onlarda qimmatbaho daraxt turlari -
qizil daraxt, temir daraxt, meksika sarv 
daraxti o'sadi, o'rmonlar bilan yonm a-yon 
joylashgan vodiylarda esa ananas va ba- 
nanlar yetishtiriladi.
Meksikaning chala cho'l va cho'llarida ke- 
miruvchilar - yerqazir, koyot, Meksika tog' 
o'rmonlarida qora ayiq, yonut, qizil silovsin, 
puma, savannalarda bug'u, chumolixo'r, jayra, 
janubdagi tropik o'rmonlarda maymunning 
ikki turi, tapir, yaguar uchraydi. Hayvonlarni 
qo'riqlash maqsadida milliy bog'lar tashkil 
etilgan.
Meksikada ispan bosqinchilari tomonidan 
vaxshiylarcha vayron qilib tashlangan qadim- 
ni in d fiv p s la r m a ria n iv a tin in n a v rim kn'rinishlari
Meksikaning katta 
maydonlari dashtu 
biyobondan iborat.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hozirgacha saqlanib qolgan. Meksikaliklar 
bayram kunlari qadimgi an’anaga ko'ra, in- 
deyeslar kiyimida raqsga tushib karnavallar 
tashkil qilishadi. Xalq orasida hozirgacha 
indeyeslarning afsona va ertaklari saqlanib 
kelmoqda. Tilida ham kelib chiqishi indeyes- 
cha bo'lgan so'zlar ko‘p bo'lib, bulardan 
ba’zilari, masalan, «s h o k o la d », «to m a t» 
baynalmilal so'zlarga aylanib ketgan.
Indeyes qabilalari mamlakatning ko'pgina 
joylarida boshqalarga qo'shilmay alohida 
yashaydilar va o'z tillarida so'zlashadilar.
Meksikada foydali qazilmalar ko'p. Oltin, 
kumush, rangli va nodir metallar rudalari, 
temir qazib chiqariladi. Uzoq vaqtdan beri 
neft qazib olinmoqda.
Meksika sanoati tez rivojlanmoqda. U 
Lotin Amerikasida sanoati eng taraqqiy et­
gan mamlakatlardan biri.
Aholining yarmiga yaqini qishloq xo'jaligi 
bilan shug'ullanadi. Juda katta maydonlar- 
ga 
m a k k a jo 'x o ri 
e k ila d i. 
M e k sik a
m a k k a jo 'x o rin in g va ta n i h is o b la n a d i. 
Bug'doy, sholi, shakarqamish, kofe ham 
yetishtiriladi.
Poytaxti - Mexiko shahrida zam onaviy 
binolarni ham, o'tgan asrlar m e’morligi na- 
munalarini ham ko'rish mumkin. Bir necha 
kilom etrga c h o 'zilg a n z a m o n a v iy keng 
s h o h k o 'c h a la r
bilan 
tor 
k o 'c h a la r, 
osmono'par binolar bilan eski pastqam uy­
lar yonma-yon joylashgan.
Mamlakatdagi eng sevimli tomoshalar- 
dan biri - a n ’a n a viy korrida - buqalar 
jangi. Har yakshanba kuni kunduzi roppa- 
rosa soat 4 da meksikaliklar minbarlarni 
to'ldirib o'tiradilar. K orrida-tom oshabinni 
o'ziga maftun qiluvchi, ta’sirchan bayram.
Meksikada futbol o'yini juda om m alash- 
gan. Olimpiada stadioni va boshqa o'nlab 
stadionlarda har yakshanba kuni soat 12 
da futbol musobaqalari o'tkaziladi.
Meksikada musiqa va qo'shiqni juda se- 
vadilar. Xalq musiqachilari - maryachilar 
barcha tantanali uchrashuvlarda albatta qat- 
nashadilar. Meksika bilan O'zbekiston Res­
publikasi o'rtasida diplomatiya munosabat- 
lari 1992-yilda o'rnatilgan.
MENDELEYEV
DM IT RIY
IVANOVICH
(1834-1907)
Shunday narsalar borki, ularsiz inson hayo- 
tini tasawur etish qiyin. Masalan, taqvim (ka- 
lendar), soat yoki ko'paytirish jadvali. Kimyo- 
da esa bunday «jadval» kimyoviy elementlar 
davriy sistemasidir. Buni 1869-yilda rus olimi 
D. I. Mendeleyev ishlab chiqqan.
Dmitriy Ivanovich Tobolsk shahrida tug'ildi. 
Uning bolaligi qiyinchilikda o'tdi. Tobolsk 
shahridagi gimnaziya direktori oilasida o'n 
yettinchi bola bo'lgan Dmitriy ota-onadan erta 
yetim qoldi.
D.I.Mendeleyev Peterburgdagi pedagogi- 
ka instituti fizika-matematika fakultetining 
tabiiyot fanlari bo'limini oltin medal bilan tugat- 
gach, aw al o'qituvchi bo'lib ishladi. Ko'pgina 
ko'zga ko'ringan kimyogarlar uning shogird- 
lari e d i.
U «Kim yo asoslari» degan ajoyib darslik 
kitobini yozdi. Bu darslik haqiqiy kimyo ensik- 
lopediyasidir. Mendeleyev darslikni yangi 
kashfiyotlar haqidagi ma’lumotlar bilan doimo 
to'ldirib, mukammallashtirib bordi. «Kim yo 
asoslari» ustida ishlash jarayonida o'zining 
mashhur kimyoviy elementlar davriy siste- 
masini tuzdi.
Mendeleyevgacha ham ko'pgina olimlar 
kimyoviy elementlarni sistemaga solishga 
urinib ko'rishgan. Lekin bu olimlar har qaysi 
elementni boshqa elementlar bilan hech qan­
day bog'lanmagan deb, mutlaqo ajratgan hol­
da olishdi. Mendeleyev esa o'zidan ilgarigi 
ta d qiqo tchila rnin g a ksicha, e lem entlar 
o'rtasidagi o'xshashlik va farqni belgilab be­
radigan qonuniyat mavjudligiga ishongan 
edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D. I. M endeleyev o 'z davrida m a’lum 
bo'lgan 63 kimyoviy element (agar bu ele- 
mentlar atom og'irligi ortib borishi tartibida, 
ya’ni eng yengil element-vodoroddan tortib to 
eng og'ir element - urangacha ketma-ket joy- 
lashtirilsa) xossalarining davriy takrorlanishi- 
ni kashf etdi. Bu qonuniyat o'sha vaqtgacha 
hali kimyoviy elementlar dunyosidagi mavjud 
tartibsizliklarni qat’iy «tartib»ga solgan davriy 
sistemaning asosini tashkil etdi. D. I. Mende- 
leyevning kimyoviy elementlar davriy sistema­
si bilan siz yuqori sinfda, kimyo darsida tani- 
shasiz.
D. I. Mendeleyev o'zining davriy sistemasi- 
ga tayanib, hali ma’lum bo'lmagan bir necha 
kimyoviy element mavjudligini oldindan aytib, 
ularning muhim xossalarini bayon ham etdi. 
Keyinchalik bu elementlarning hammasi kashf 
etildi. D. I. Mendeleyevning farazi kimyoda 
birinchi chinakam ilmiy bashorat edi.
D. I. Mendeleyev inson faoliyatining juda 
ko'p sohalari bilan qiziqqan.
U neft konlarini, neftning turli tarkiblarini 
o'rgangan. U birinchi bo'lib, neft faqat yoqilg'i 
sifatidagina emas, balki ko'pgina muhim 
moddalar manbai sifatida ham qimmatlidir, 
degan xulosaga keldi. U Yer atmosferasini 
tekshirgan va yolg'iz o'zi havo sharida uchib 
ko'rgan.
D. I. Mendeleyev Ark- 
tikani o'zlashtirish bilan 
qiziqqan va m uzyorar 
kema loyihasini ishlab 
chiqqan. Lekin kema 
qurilishiga yetarlicha 
e’tibor berilmay,loyiha 
loyihaligicha qolib ket­
gan.
U ko'p yillar O'lchov 
va tarozi bosh palatasi 
direktori bo'lib ishladi va 
aniq 
o 'lc h o v la r 
to 'g 'ris id a g i fanning 
rivojlanishiga yordam
berdi.
D. I. M e n d e le ye v 
qishloq xo'jaligi bilan 
shug'ullangan, savdo
ishlarini o'rgangan, tutunsiz porox tarkibini 
ishlab chiqqan, havoda parvoz qilish bilan 
qiziqqan. Uning To'la asarlar to'plami yirik- 
yirik 25 kitobni tashkil etadi. U ko'pgina mam- 
lakatlar akademiyasi va ilmiy jamiyatlarining 
faxriy a’zosi qilib saylangan.
METALL DAVRLAR1
Odamlar o'z tarixlarining bir necha davri- 
ni metall nomlari bilan: mis davri, jez davri, 
temir davri deb bejiz atashmagan. Ana shu 
muhim tabiiy materiallarsiz biz, ehtimol, 
h o z irg a c h a tosh d a v rid a y a s h a g a n
bo'lardik: ovqat topishdan tortib yerga 
ishlov berish, turli narsalar va buyumlar, 
kiyim -kechaklar tayyorlash, turar joy va 
boshpanalar qurish - bularning ham m a- 
hammasi faqat tayoq va tosh yordamidagi- 
na amalga oshgan bo'lar edi.
Inson mehnat jarayonida asta-sekin tabi­
at sirlarini bila bordi, tabiiy materiallardan 
foydalanishni o'rgandi. Unga tap-tayyor sof 
metall bo'laklari uchradi. Lekin tap-tayyor 
metallga ham ishlov berish oson emas edi. 
D astla b kishilar m isga ishlov berishni 
o'rganib olishdi. Undan xanjarlar, nayza 
uchlari yasashdi. Odam lar qurollarni mis-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dan yasashgan davrni keyinchalik olimlar 
mis davri deb atashdi. Biroq misdan yasal- 
gan qurollar yumshoq bo'lib, mustahkam 
emas edi. Boshqa metallarga nisbatan rux 
osonroq erirdi, lekin u ham mehnat qurollari 
yasashga yaramadi. Odamlarga tasodifiy 
bir h o d isa y o rd a m b e rd i. Q a n d a y d ir
o'choqda qalay bilan mis bo'laklari birga 
qotishib qoladi. Ana shu qotishma turli jihoz- 
lar, qurol-yarog1
va asboblar yasashga juda 
mos bo'lib chiqdi: u osongina erirdi va an- 
chagina mustahkam edi. Ana shu qotishma 
bronza (jez) deb ataldi. O'sha davrni, y a ’ni 
miloddan avvalgi to'rtinchi mingyillik oxiri -
birinchi mingyillik boshlanishini olimlar jez 
davri deb atashdi.
Qadimgi degrezlar o'zlarining metall eri- 
tuvchi o'choqlarida juda yuqori temperatu- 
ra hosil qilishga erishib, temirni eritishgach, 
temir davri boshlandi. Bu, taxminan, 3000 
yil ilgari yuz berdi.
O dam lar asta-sekin boshqa metall va 
qotishmalarni ham o'zlariga xizmat qildira 
boshladilar. Ularsiz insoniyat siz bilan biz 
к о 'rib turgan ulkan m u va ffa q iya tla rg a
erishmagan bo'lardi. Metallsiz temir yo'llar 
va sam olyotlar, kosmik kemalar va Y e r 
sun’iy yo'ldoshlari, avtomobil va traktorlar, 
m urakkab m ashinalar va asboblar ham 
yasab bo'lmasdi.
METALLAR
Metalldan ishlangan buyumlarni hamma 
joyda uchratish mumkin. Tem ir mix, misqo- 
zo n , alyum iniy qoshiq, kum ush idish... 
Zavodlardagi stanoklar, elektr simlari, temir 
yo'l izlari va elektr uzatish ustunlari metal- 
lardan yasalgan. Zam onaviy samolyotlar- 
ning turli qismlari o'ttizdan ortiq har xil me­
talldan tayyorlanadi.
Metallarning umumiy xossasi bor: ular, 
odatda, qattiq m oddalar bo'lib, alohida, 
«m etallga o'xshash» yaltiroqlikka ega va 
elektr tokini o'tkazadi. Lekin ular ba’zi bir 
istisnolardan xoli emas.
Masalan, suyuq metallar ham bor. Ular­
dan birini siz o'zingiz bilsangiz kerak, bu -
simob (simobni ko'rish uchun termometrni 
sindirib o'tirishning hojati yo'q). Boshqa 
suyuq metall - galliy. Bu - Y e r qobig'ida 
juda kam uchraydigan metall.
Qo'rg'oshin simni eritish oson, lekin vol- 
fram yoki tantal kabi m etallam i eritish 
uchun juda yuqori harorat - bir necha ming 
daraja issiqlik talab etiladi.
Yengil va og'ir metallar ham mavjud. 
Litiy m etalidan ishlangan kubik yengil 
bo'lib, hatto su v betida qalqib yuradi, 
qo'rg'oshin esa og'ir metallarga kiradi.
B a ’zi metallar kim yoviy reaksiyalarga 
juda yaxshi kirishadi. Masalan, natriy va 
kaliy suv bilan shiddatli reaksiyaga kiri­
sh a d i. A g a r te g ish li e h tiyo t ch o ra la ri 
k o 'rilm a s a , p o rtla sh ham y u z be rishi 
m u m k in . O ltin bilan p latina k im yo viy
ta’sirlarga nihoyatda chidamli m etallar- 
dandir. Shu sababli ulardan ba ’zi bir m u­
rakkab kimyoviy tajribalar uchun idishlar 
yasaladi.
Y e r qobig'ida 70 ga yaqin metall bor. 
Ulardan eng ko'p tarqalganlari alyuminiy 
va temir (ular milliard-milliard tonna)dir. 
Shunday metallar borki, ularning «za x ira - 
si» bor-yo'g'i gram m lar miqdorida, m asa­
lan, astat va fransiy shular jumlasidandir.
H o zir deyarli barcha metallar b a ’zan 
toza holda, ba’zan qotishma holida am al- 
da qo'llaniladi.
Eng zahmatkash metall - temir. U po'lat 
tarkibiga kiradi (po'lat - temirning uglerod 
va ba’zi metallar bilan bo'lgan birikmasi). 
Mis va alyuminiy simlardan elektr toki yura­
di. Alyuminiydan ishlangan yengil qanotlar- 
da reaktiv laynerlar uchadi. Kosmik uchish- 
lar uchun alyuminiy yaram aydi, chunki u 
yetarli miqdorda o'tga chidamli emas. Bu 
o'rinda titandan foydalaniladi. Elektr chi- 
roqlaridagi yonib turadigan toladek ingich- 
ka sim volfram va uning qotishmalaridan 
is h la n g a n .G e rm a n iy metali tranzistorli 
priyomniklar detallarini yasashda juda mu­
him aham iyatga ega. Ja h on da yil sayin 
ko'plab atom elektr stansiyalari qurilmoq- 
da. Atom elektr stansiyalari quvvatni uran 
elementidan oladi. Uran ham metalldir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

METRO
«A d a b iy o t m u z e y i» g a e k s k u rs iya g a
ketyapsiz. Sinf rahbaringiz sizlarni shahar 
transporting eng qulay, tezyurar va ishonchli 
turi bo'lgan m etroning «K o s m o n a v tla r» 
bekati tomon yetakladi. Y e r osti saroyiga 
kirar ekansiz, o'zingizni xuddi koinotda yur- 
g a n d e k xis q ila siz, chunki d e vo rla rd a
Ulug'bek, Ikar, kosmonavt Y. Gagarin qiyo- 
falari aks ettirilgan, shifti esa Somon yo'lini 
eslatadi. Bir zum da elektropoyezd kelib 
to'xtadi. Uning keng va yorug' vagoniga chi­
qib, xiyol o'tmay ko'zlagan manzilga yetib 
bordingiz. Radio orqali: «Ehtiyot bo'linglar, 
eshiklar yopiladi, keyingi bekat «A lish e r 
Navoiy», - deb e’lon qilinadi. Hamma vagon- 
larning eshiklari ochilib, bekat sahniga tushi- 
shingiz bilan zangori poyezd bir zumda tezligi- 
ni oshirib tunnelda ko'zdan g'oyib bo'l di. Siz 
bu bekatdagi afsonaviy yer osti saroyi (jamo- 
atxona) gumbazlaridagi tilla halli koshinkori 
serjilo naqshlarni miriqib tomosha qilishingiz 
mumkin. Zal devorlaridagi tasvirlar orqali 
sevimli shoiringiz A . Navoiyning « H a m - 
sa»sida tilga olingan «Layli va Majnun», «Far- 
hod va Shirin», «Saddi Iskandariy», «S a b ’ai
Metropolitenning yer osti yo‘llari juda qulay.
Sayyor» dostonlari qahramonlarining go'zal 
siymolari ko'z oldingizda namoyon bo'ladi. 
Odamlar oqimiga qo'shilib harakatlanuvchi 
zina - eskalator orqali yuqoriga ko'tarilib, 
muzey tomon yurar ekansiz, Siz albatta metro 
haqida ko'proq narsa bilishga qiziqasiz. Met­
roning to'liq nomi - metropoliten yunoncha 
metroplis - bosh shahar, markaz m a’nosini 
bildiradi. Metro poyezdlari asosan yer osti 
(tunellar) da qatnaydi. Jahonning ba’zi shahar- 
larida metro poyezdlari uylar oralig'idagi 
yo'llarga yotqizilgan uzun po'lat yoki beton es- 
takadalar bo'ylab yuradi. Metroda eskalator 
bilan birga yuzdan ortiq odam sig'adigan lift- 
simon ko'targichlardan ham foydalaniladi. 
Metro elektropoyezdlarini hozircha odam 
boshqaradi. Metro yo'nalishlarida poyezdlar- 
ni avtomatik boshqarish tizimlari ham joriy 
qilinmoqda.
Dastlabki metro Angliya poytaxti London- 
da 1863-yilda qurilgan. Keyinchalik yirik 
poytaxt shaharlar (Nyu-York, Parij, Tokio, 
Madrid, Moskva, Tbilisi, Boku va boshqalar) 
da paydo bo'ldi. Respublikamiz poytaxti Tosh­
kentda metro poyezdlari 1977-yildan yura 
boshladi. Hozircha metroning ikki yo'nalishi 
qurilgan, yana bir yo'nalishi qurilmoqda. Met-
Toshkent metropolitenining “Alisher Navoiy” bekati.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

roning ishlab turgan Chilonzor yo'nalishida 12 
bekat bor. Uzunligi 16,5 km. Bu yo'nalish 
Chilonzor turar joy dahasini markaz orqali 
Buyuk Ipak yo'li maydoni bilan bog'laydi, o'z 
yo'lida 3 ta kanalni kesib o'tadi. 1977 - 80- 
yillarda qurib bitkazilgan. Oqtepa va Salor 
kanalining ustidan estakada yordamida, A n - 
horning ostidan temir-beton tunnel orqali 
o'tadi. O'zbekiston yo'nalishi 11 bekatdan 
iborat, uzunligi 15,29 km. Bu yo'nalish C h -
kalov nomidagi aviatsiya zavodini Talabalar 
shaharchasi bilan bog'laydi. 1 9 8 4 -9 1 -yillarda 
qurib bitkazilgan. Endi qurilayotgan Yu n u s o ­
bod yo'nalishi Toshkent shahar rivojining bosh 
re jasi b o 'y i c h a a m a l g a o s h ir il m o q d a .
Yo'nalishning uzunligi 11,2 km bo'lib, shahar 
markazini Yunusobod turar joy dahasi bilan 
bog'laydi.
Metropolitenda kuniga 400 mingga yaqin 
yo'lovchi tashiladi. Toshkent metropolitenining 
har qaysi bekati alohida loyiha asosida nomi- 
ga moslab qurilgan va bezatilgan bo'lib, biri- 
birini takrorlamaydi. Poytaxt mehmonlari met- 
roni afsonaviy yer osti saroylari bilan qiyos- 
lashadi. U yerda qishda issiq, yozda salqin. 
Metroni toshkentliklarning hammasi yaxshi 
ko'radi, u mamlakatimizning faxri.
MEVA
O 'l k a m i z d a yilning qaysi m a v s u m id a
bo'lmasin, bozorlarga kirsangiz peshtaxtalar- 
ga uyub qo'yilgan, xaridorni chorlab turgan 
anvoyi m e valarga ko'zingiz tushadi. Ular 
orasida o'z zaminimizda yetishtirilgani ham, 
chetdan keltirilganlar ham bor.
M e v a - daraxtlar va poliz ekinlarining 
iste’mol qilinadigan mahsuloti. Mevalarning 
shakli, kattaligi va rangi har xil. Meva bitta tu- 
gunchadan hosil bo'lsa (o'rik, gilos, olcha va 
boshqalar) - oddiy yoki a s I meva, bir gul- 
dagi bir necha tugunchadan yu zaga kelsa 
(malina, maymunjon, ayiqtovon va boshqalar) -
murakkab meva deb ataladi.
M e v a uch q is m d a n - sirtqi qism yoki 
po'stdan, y o g 'o c h la n g a n qism va shular 
o'rtasida jo y la s h g a n oraliq qism - m eva 
etidan iborat. Meva h o' I (etli va sersuv) va
quruq bo'ladi. Ho'l m evalar danakli (o'rik, 
shaftoli, olcha va boshqalar) hamda urug'li 
(olma, qovun, bodring va boshqalar) mevalar­
ga bo'linadi. Quruq mevalar tuzilishiga ko'ra 
bir necha xil bo'ladi: yong'oq mevalar - po'sti 
qattiq mevalar (yong'oq, o'rmon yong'og'i va 
boshqalar), pista mevalar - po'sti dag'al m e­
valar (kungaboqar, maxsar va boshqalar), 
doncha mevalar - po'sti yupqa, urug'ga yo- 
pishgan mevalar (arpa, bug'doy, sholi, tariq 
va boshqalar), qanotchali mevalar - urug'ida 
q a n o t c h a s im o n p a r d a b o 'lg a n m e v a l a r
(qayrag'och, shumtol, zarang va boshqalar).
M e v a la rn in g biologik roli o 'zid a hosil 
bo'lgan urug'larni himoyalash va tarqatishdan 
iborat, mevaqat urug'larni pishib yetilmasdan 
turib qurib qolishdan, shikastlanish va hayvon- 
larga yem bo'lishdan saqlaydi. Mevalar qim- 
matbaho oziq moddalar (oqsil, moy, uglevod 
va vitaminlar)ga boy. Ko'p o'simliklarning me- 
valarini odam va hayvonlar iste’mol qiladi, 
ulardan dori va bo'yoqlar tayyorlanadi.
MEXANIKA
Dunyoda yuradigan, havoda uchadigan va 
suvda suzadigan nimaiki bor - u odammi, 
hayvonm i, qushm i, baliqmi, q u rt-q u m u rs - 
qalarmi yoki avtomobil, samolyot va kemami
- bundan qat’i nazar muayyan qonun-qoidalar 
asosida harakatlanadi. B unday qonun-qoi- 
dalar mexanika qonunlari va qoidalari deb 
ataladi. Mexanika - jismlarning harakati va 
muvozanati haqidagi fan. U dunyoning fizik 
manzarasini ochib berishda markaziy o'rin
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tutadi. Mexanika bilimlari qadimdan mavjud. 
Hatto neolit davrida va jez asrida g'ildirak 
m a ’lum edi, bir o z keyin e sa ric h a g la r 
qo'llanilgan. Qadimgi (miloddan avvalgi 3-asr) 
Misr ehrom (piramida)lari, Vavilon, Xitoy, 
Xorazm, Sug'diyona va Eronda saqlanib qol­
gan irrigatsiya inshootlari (korizlar, charx- 
palaklar, to 'g 'o nla r) va b o s h q a la r ularni 
qurishda «oddiy mashinalar» - richag, pona, 
qiya tekisliklardan foydalanilganligi mexanika 
v o s ita la ri o 's h a p a y t l a r d a y o q m a v ju d
bo'lganligini ko'rsatadi. Q a d im z a m o n la r- 
dayoq O'rta Osiyodagi irrigatsiya inshootla- 
rida suv ko'tarish va tarqatish uchun mukam- 
mallashtirilgan chig'ir, charxpalak va korizlar- 
dan foydalanilgan.
Miloddan avvalgi 4-asrda yashagan yunon 
faylasufi Aristotelning: «Jismlarga kuch ta’sir 
qilgandagina ular harakatlanadi», - degan 
ta’limoti, miloddan avvalgi 3-asrda yashagan 
Arximedning richag qonunlari, gidrostatika 
qonunlari mexanika fanining taraqqiy etishiga 
sab a b bo'ldi. Mexanika fanining bu ndan 
keyingi taraqqiyoti 9-13-asrlarga to'g'ri kela­
di. Bu davrda Sharqning eng kuchli olimlari 
qatorida o'rta osiyolik olimlardan Beruniy, 
Xorazmiy, Ibn Sino, U m ar Xayyom lar ham 
taraqqiyotga salmoqli hissa qo'shganlar.
Mexanika Yevropada Uyg'onish davrida 
yanada kuchli taraqqiy etdi. Bu taraqqiyotda 
Leonardo da Vinchi, Kopernik, Galiley, I. 
Nyutonlarning xizmati katta bo'ldi.
Buyuk ingliz olimi I. Nyuton ishlab chiqqan 
qonunlar mexanikaning mustahkam zaminini 
tashkil qildi. Turli-tuman harakatlarni va m u­
rakkab mexanizmlarni hamda osmon jismlari- 
ni o'rganishga imkon beruvchi bu qonunlar 
birinchi marta 1687-yilda uning mashhur asari 
«Ta bia t falsafasining matematik asoslari»da 
bayon qilingan edi.
Fransuz olimi J. D ’ alamber prinsipi (1743) 
jismlarning kuchlar ta’sirida m uvozanatda 
bo'lish shartlarini o 'rg a n u vc h i m exanika 
bo'limi - statikani rivojlantirish imkonini ber­
di. Rus akademigi L. Eyler (1736) qattiq jism- 
lar a y la n m a harakatining kinematika va 
dinamikasiga asos soldi. Kinematika - jism 
massasini va unga ta’sir qiladigan kuchlarni
his o b g a o lm a g a n holda jism harakatini 
o'rganuvchi mexanika bo'limi. D i n a m i к a
- jism lar harakatini ularga ta’sir qiluvchi 
kuchlarga bog'liq ravishda o 'rg a n a d ig a n
mexanika bo'limi.
Sayyoralar harakatini g'oyat katta aniqlik 
bilan hisoblash imkonini beruvchi osmon mex- 
anikasi yaratildi. O s m o n m exanikasining 
asoschilaridan biri nemis astronomi I. Kepler 
bo'lib, u 17-asr boshlarida sayyoralarning 
asosiy harakatlarini ta’riflab berdi.
Tatbiqiy mexanika boshqariladigan jarayon- 
lar mexanikasidir. Boshqarish obyekti sifatida 
mexanik xususiyatli ob’yektlar, masalan, o'zi 
yurar apparatlar (kemalar, samolyotlar, raketa 
hamda vertolyotlar), turli mashinalar (stanoklar, 
turbinalar, yakorli elektr mashinalari, quyish 
mashinalari) va boshqalar ko'riladi.
Mexanika ko'pgina zamonaviy m u a m m o - 
larni hal qilmoqda. Katta tezlikda harakat qila­
digan jismlarga qarshilik kuchini kamaytirish; 
katta bosim hamda temperaturalar ta’siridagi 
materiallar xususiyatini, portlash kuchining in- 
shootlarga ta’sirini aniqlash, havo aylanishi 
(sirkulyatsiyasi)ni tushuntirish; ob-havoni oldin- 
dan aytish; o'simlik va tirik organizmlardagi 
mexanik jarayonlarni o ‘rganish; kosmik par- 
v o z la r dinam ikasi va bo s h q a m a s a la la r 
mexanika oldida turgan asosiy masalalar 
hisoblanadi.
Nisbiylik nazariyasi va kvant mexanika so- 
hasida qilingan inqilobiy kashfiyotlar harakat 
haqidagi tasavvurim izni jiddiy o'zgartirib 
yubordi. Lekin bizning «yerdagi dunyo»mizda 
esa harakat, avvalgidek, klassik mexanika 
qonunlariga bo'ysunadi.
M E’M ORLIK
Bepoyon Vatanimizning m uzey shaharlari
- Buxoro, S a m a rq a n d , Xivadagi qadimiy 
qal’a, saroy, masjid kabi ajoyib m e ’moriy 
yodgorliklar, zamonaviy madaniyat saroylari, 
teatr, muzeylarning oldida beixtiyor to'xtab 
qolasiz. Buning boisi shundaki, bu bino va 
inshootlar ham s a n’at asari hisoblanib, ular 
ham go'zallik qonuniyatiga asosan yaratila- 
di. Ularni kuzatar ekansiz, beixtiyor ularni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---