Ensiklopediyasi

AHMAD FARG‘ONIY
(taxminan 798— 865-yillar)
Milodiy 861-yil. Bag'dod. Xalifalik saroyi. 
Turli martaba-mansabdagi odamlarning ko'zi 
olimona kiyingan nuroniy kishi — Ahmad 
Farg'oniyda. Xalifa al-Mutavakkil hozirgina 
unga al-F usto t shahrida Nil suvi sathini 
o'lchovchi qurilma— miqyosni barpo etishni 
topshirdi. Bu qanchalik ulug', sharafli va 
savobli ish ekanligini alloma yaxshi biladi. 
Axir, Nil daryosining betiyiqligidan necha 
vaqt-necha zamonlardan buyon ozmuncha 
odamlar jabr ko'rmayaptimi?! Goh suvsiz- 
likdan azob chekishsa, goh suv toshib, ham­
ma yoqni xarob qiladi. Bu dam qachon 
kelishini bilish uchun qilingan barcha urinishlar 
behuda ketm oqda. Birdan-bir chora— Nil 
o'zanining eng qulay joyi bo'lgan al-Fustot 
shahridagi Ravzo (Ro'da) orolida maxsus in­
shoot barpo etib, Nil toshqinidan odamlarni 
vaqtida xabardor qilish. Ana shu inshootni 
qurish to 'g 'risid a topshiriq olgan Ahmad 
Farg'oniy hamkasb, hambayt do'stlari bo'lgan 
olim lar bilan xayrlashib, yo'l taraddudini 
ko'rmog'i lozim...
Ahmad Farg'oniy kim? Nima sababdan u 
xalifa saroyida bu qadar ishonch va e’tibor 
topgan?
Ahmad Farg'oniy Davon (hozirgi Farg'ona) 
viloyatining Qubo (hozirgi Quva) shahrida du­
nyoga keldi. Uning to'liq ismi Abul Abbos Ah­
mad ibn Muhammad ibn Kasir Farg'oniy. 
Yosh, qobiliyatli va tirishqoq Ahmad dastlab 
Quboda, so'ng o'sha davrning m adaniy 
m a rk a z la rid a n b o 'lg a n A xsi s h a h rid a
an’anaviy fanlardan ta’lim olib, olim bo'lib 
yetishdi. Taqdir taqozosi bilan xalifalikning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muhim tayanchlaridan bolgan Marv shahriga 
kelib, Xorun ar-Rashidning o'g'li xalifa Ab­
dulloh al-Ma’mun saroyidagi ilmiy doiraga tor- 
tiladi. Bu yerda Muhammad Xorazmiy, Yahyo 
ibn Abu Mansur, Xolid ibn Abdulmalik al-Mar- 
varrudiy, Abbos ibn Said al-Javhariy, Ahmad 
ibn Abdulloh Habash al-Hosib singari Mo- 
varounnahrda nom chiqargan olimlar bor edi. 
Al-Ma’mun o‘z qarorgohini xalifalik poytaxti 
Bag'dodga ko'chirgach, barcha olimlarni, shu 
jumladan Ahmad Farg'oniyni ham o'zi bilan 
olib ketadi. Bu olimlar Xorun ar-Rashid asos 
solgan «Baytul hikma» — «Donishmandlar 
uyi» an’analarini davom ettiradilar.
Bu davrda yunon, hind, xitoy olimlari asarlari­
ni arab tiliga, arabnavis olimlar asarlarini esa 
yevropa va sharq xalqlari tillariga tarjima qilish 
keng avj olgan va bu ishning borishini xalifa al- 
Ma’munning o'zi nazorat qilardi. Keyinchalik 
«Baytul hikma» olimlari aniq fanlar yuzasidan 
tadqiqotlar bilan shug'ullanishdi. Jumladan, yer 
meridiani bir darajasining uzunligini, Quyoshning 
eng katta og'ishini o'lchash, yulduzlar o'mi 
ko'rsatilgan jadvalni yaratish singari ishlar ba- 
jarildi. Mashhur Shammosiya rasadxonasida 
boshqa tadqiqotlar olib borildi, astronomik as- 
bob-uskunalar yaratildi. Bu ishlarda Ahmad 
Farg'oniy bevosita qatnashdi.
Ahm ad Farg'oniy sam oviy yoritkich lar 
o'mini aniqlab, ularning harakat yo'nalishini 
kuzatdi. Shuningdek, Quyosh va Oyning to'liq 
va to'liqsiz tutilishi sabablarini o'rganib, bu 
hodisa ular orasidan Yerning o'tishi bilan 
b o g 'liq lig in i a n iq la d i. H atto n a vb a td a g i 
Quyosh tutilishi vaqtini ham hisoblab chiqdi.
Tarixiy manbalarda Ahmad Farg'oniy bir 
qancha astronomik asboblarni yaratganligi 
haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Shunin­
gdek u astronomik atamalarni ishlab, tartib­
ga solgan va izohlab bergan.
Ahmad Farg'oniy asarlaridan sakkiztasig- 
ina bizga ma’lum. Boshqa asarlari bizgacha 
yetib kelmagan. Uning asosiy asari «Ilmi nu- 
jum asoslari haqida kitob» bo'lib, unda olim 
Yerning dumaloq shakldaligini isbotlab ber­
gan. Bu asar 12-asrda lotin tiliga, 14-asrda 
Yevropadagi boshqa xalqlar tillariga tarjima 
qilinib, 17-asrgacha Yevropada astronomiy- 
adan yagona darslik hisoblangan.