Ensiklopediyasi

0 ‘t oldirish svechasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lib, u porshenning harakatini mashina- 
ning ish organlariga uzatadi.
19-asrning ikkinchi yarmida dvigatellar- 
ning ikki yangi turi: bug' turbinasi va ichki 
yonuv dvigateli paydo bo'ldi. Birinchi bug' 
turbinalari tashqi ko'rinishidan suv charx- 
palaklariga o'xshagan, lekin ularning kurak- 
lariga suv emas, bug' ta’sir etardi. Ichki 
yonuv dvigatellarida ham asosiy qism por­
shenli silindr bo'lib, porshenga bug' emas, 
silindr ichida yonilg'i yonishi natijasida ho­
sil bo'lgan qizigan qisilgan gaz ta’sir qiladi 
(dvigatelning nomi shundan kelib chiqqan). 
Shundan biroz keyinroq elektr dvigatellari- 
ning ixtiro qilinishi va qo'llanilishi turmush va 
sanoatda muhim bosqich bo'ldi. Barcha 
elektr dvigatellarining ishi quyidagi fizik 
hodisaga asoslangan: elektr toki o'tayotgan 
o'tkazgich magnit maydonlar orasiga joy- 
lashtiriladi; o'tkazgich magnit maydon kuch 
chiziqlariga ko'ndalang yo'nalishda hara- 
katlanadi, shunda elektr toki vujudga kela­
di. Elektr dvigatellari zamonaviy yuqori 
unumdor mashinalarni, agregat stanok-lar- 
ni, avtomat liniyalar va avtomat-zavodlarni 
yaratishga imkon berdi. Ular tufayli turmush- 
da asqotadigan qulay elektr qurollar, turli- 
tuman mashina va asboblar (tikuv va kir yu- 
vish mashinalari, sovitkichlar, elektr ust- 
aralarva h. k.) paydo bo'ldi. 20-asrning 70- 
yillaridan boshlab turli mamlakatlarda elek­
tr dvigatelidan avtomobil dvigateli sifatida 
foydalanish im koniyati o'rganilm oqda, 
chunki ular atrof- muhitni ifloslantirmaydi.
20-asrning birinchi yarmida issiqlik dvi- 
gatelining yangi turi — gaz-turbinali dvigatel 
yaratildi. Ular aviatsiyada eng keng tarqalgan 
(aviatsiyada ular turboreaktiv dvigatellar deb 
ataladi). Gaz-turbinali dvigatellardan issiqlik 
elektr stansiyalarida elektr generatorlarini har- 
akatlantirishda, gaz-turbovozlar, og'ir yuk av- 
tomobillari va boshqa transport vositalarida, 
kemalar, katerlar va suv osti kemalarida tor- 
tuvchi dvigatellar sifatida foydalaniladi. Rus 
olimi K.E. Siolkovskiy dunyoda birinchi bo'lib
raketa dvigatellarining asosiy elementlarini 
bayon qildi. Raketa dvigatellari reaktiv dvi­
gatelning bir turi hisoblanadi. Havo - reaktiv 
dvigatellarida yonish kamerasiga yonilg'idan 
tashqari havo ham beriladi. Shu bois ulardan 
faqat atmosferaning zich qatlamlarida uchish- 
dagina foydalanish mumkin. Raketa dvigatel- 
lariga havo shart emas (yonilg'ining barcha 
aralashmalari bularning o'zida mavjud), ular 
havosiz bo'shliq, ya’ni koinotda bemalol 
ishlay oladi. Ushbu dvigatellar asosan jango­
var raketalarga hamda kosmik kemalarning 
raketa eltuvchilariga o'rnatiladi.
Texnikaning taraqqiyot tarixi dvigatel- 
larning yaratilishi va takomillashtirilishi bilan 
uzviy bog'langan. Dvigatel qanday bo'li- 
shidan — u suv charxpalagimi yoki gaz tur- 
binasimi, elektr dvigatelimi yoki reaktiv dvi- 
gatelmi — bundan qat’iy nazar, u biror ener- 
giya turini mexanik ishga aylantirib beradi­
gan mashina hisoblanadi. Mexanik ish ho­
sil qilish uchun tabiiy energiya manbalari 
(yoqilg'i, suv oqimi, shamol va hokazo) dan 
foydalaniladigan dvigatellar birlamchi dviga­
tellar deb ataladi (masalan, bug' mashina­
si, gidroturbina, shamol dvigateli). Birlam­
chi dvigatellar energiyasini mexanik ishga 
aylantiradigan dvigatellar ikkilamchi dviga­
tellar deb ataladi (masalan, elektr dvigatel­
lari, pnevmatik dvigatellar va hokazo). 
M exanik e n ergiyani to 'p la b , za ru riy a t 
bo'lgan sari uni qaytaradigan qurilmalar (in- 
ersion yoki zalvor g'ildirakli, prujinali va 
toshli mexanizmlar) ham, aviamodellar va 
avtomodellarni harakatlantiradigan burama 
rezina ham dvigatellar jumlasiga kiradi.