s o ‘z va ib o ra la rd a n a jra lib tu ra d i. S h u n in g
uchun ham b u n d a y ib o ra la rn i x a lq im iz «hik-
m a tla r» , « h ik m a tli s o 'z la r» yo k i « m a ta lla r»
d e b a ta y d i. D o n o fik rn i, o 'tk ir h a q iq a tn i,
te ra n m a z m u n n i, s o ‘z x a z in a s in in g d u r-u
ja v o h irla rin i o ‘z id a m u ja s s a m e tg a n ra n g -
barang h ikm atlar inson
hayoti uchun na q a da r
q im m a tli a h a m iy a tg a m o lik e k a n lig in i ja h o n
d o n is h m a n d la ri q a d im -q a d im d a n e ’tiro f e tib
ke lg a n la r. Bu h a q d a K a yko vus: « A g a r a qlli
b o 'lis h n i ista sa n g , h ik m a t o 'rg a n g il, aql hik-
m a t bilan kam ol to p a d i» , - deg a n edi.
Hikmatli so ‘zlar alohida kitob holida jam lanib,
ko‘p m arta nashr ham qilingan. Bu hoi ba’zi bir
hikm atli so'zlam ing mualliflarini aniqlash, kelib
chiqish jarayonlarini o'rganish imkonini yaratadi.
Ularning yaratilish jarayonlari xilma-xildir; ba’zilari
ayrim
yozuvchi, shoir yoki yirik davlat arboblari
to m o n id a n a y tilg a n b o 'ls a , b o s h q a la rin in g
mualliflari nom a’lum bo'lib, bizgacha xalq maqol
va m atallari tarzida yetib kelgan. O datda, kishi
qanchalik iste’dodli bo'lsa, uning chuqur m a’noli
iboralari o'ziga xos hikmatga aylanadi. Ana shun
day iboralar xalq tilida hikmatli so'zlar deb ata
ladi.
Xalqim iz dangasa, ishyoqm as va mehnatdan
gochadigan kishilarga qarata:
Osh bo‘lsa-yu ish bo'lmasa,
Yoz bo'lsa-yu qish bo'lmasa, -
d e g a n ib o ra n i is h la ta d i. Y o k i b ilim d o n ,
uddaburon, m ehnatkash, o'qim ishli va olim ha
qida:
Olim bo'lsang, olam seniki;
Aql yoshda emas, boshda,
kabi hikm atlam i topib aytadi. B unday hikmat-
lami birinchi marta kimdir aytganligi shubhasizdir.
K eyinchalik - ko'p yillar o'tishi
bilan ularning
mualliflari nom i unutilib, hikmatlar esa xalq orasi
da saqlanib qolgan. B a’zi bir hikmatli so'zlar xalq
tilida ham, ayrim arboblar nutqida yoki shoirlar ijo-
dida ham uchraydi. Ayrim hollarda ularning birin
chi m arta qaysi m anbada vujudga kelganligini
aniqlash m ushkul boladi. Aytaylik;
O dam iy ersang, demagil odami
Anikim, yo'q xalq g'amidin g'ami, -
deg a n m a s h h u r hikm at, sh u b h a siz, ulug'
o 'zb e k shoiri A lis h e r N avoiy ijodi m ahsulidir.
Zero bu hikm at xalqim iz orasida ham keng tar
qalgan.
A g a r siz Ibn Sino, B eruniy, U m a rX a y y o m ,
F ird a v s iy , N izo m iy ,
A lis h e r N a vo iy, B obur,
M ashrab, M uqim iy, Furqat, A bay, M axtum qu-
li kabi olim va s h o irla rn in g ijodi bilan ta n is h -
s a n g iz y o k i « G o 'r o 'g 'li» , « A lp o m is h » ,
« M a n a s » k a b i d o s to n la r v a b o s h q a x a lq
o g 'z a k i ijodi n a m u n a la rin i o 'q is a n g iz , u la rd a
ju d a ko 'p la b hikm atli so 'z la r b orligining guvo-
hi bo'lasiz.
B a lki, siz, h ik m a tli s o 'z la rn i o lim la r, y o -
z u v c h ila r yoki boshqa o d a m la r q a n d a y o 'yla b
to p is h a d i, d e b q iz iq a rs iz .
H ik m a tla r, ib ra tli
ib o ra la r o 'y la b to p ilm a yd i, to 'q ib c h iq a rilm a y -
di. U la r uzoq y illik tu rm u s h ta jrib a la rig a e ga
b o 'lg a n , h a yo tn in g a c h c h iq -c h u c h u g in i ko 'p
to tib , un d a n te g is h li x u lo s a la r c h iq a ra olg a n
d o n is h m a n d o d a m la rn in g fik r-m u lo h a z a la ri,
h ukm i, b o sh q a la rg a o 'g iti, p a n d -n a s ih a ti s i
f a t id a y u z a g a k e la d i. B iro q h ik m a t li
s o 'z la rn in g m a ’nosi o d d iy m u ra b b iy , ta rb iy a -
chi m aslahati va o'giti doira sida n ko'ra a n cha
keng va teran b o la d i.
C hunki b u n d a y m asla-
hatlar, odatda, m u ayyan holatni, aniq hodisa-
ni n a z a r d a tu t ib a y tils a , h ik m a tla r d a g i
m a zm u n , m a ’no b a rch a d a v rla r va holatlar,
b a rch a x a lq la r u ch u n m u tla q ha q iqa t, d o n o -
lik n in g o liy c h o 'q q is i
s ifa tid a n a m o y o n
b o 'la d i. S h u n in g u chun ham ju d a q a d im z a -
m o n la rd a M is r v a H in d is to n d a , X ito y v a
Y u n o n is to n d a p a yd o b o 'lg a n hikm a tli s o 'z la r
b u g u ng i ku n d a b izn in g tu rm u s h im iz d a ham
o 'z ta rb iy a v iy a h a m iy a tin i y o 'q o tm a y keladi.
B u ndan besh m ing yilch a avval M isrd a y a ra
tilg a n « K a g e m n a o 'g itla ri» nom li k ito b d a a y
tilgan «K am tar kishi — ham isha baxtli» degan
h ikm atli s o 'z b izning tilim izd a g i « K a m ta rg a -
kam ol» deg a n hikm atli so 'z bilan h a m o h a n g -
ligi ham u n in g o 'lm a s lig id a n d a lo la td ir. Y o ki
ulug' b o b o m iz A lis h e r N avoiyning:
B ilm a g a n n i s o 'ra b o 'rg a n g a n olim ,
O rla n ib so 'ra m a g a n o 'zig a zolim , -
d e g a n h ikm a tli m isra la ri, h o z irg a c h a o 'z
q im m a tin i yo 'q o tg a n em as.
X u lla s , h ik m a t li s o 'z la r - b u b iz g a
m u alliflari kim eka n lig i m a ’lum bo 'lg a n m aqol
v a m a ta lla r d ir . M a q o l
v a m a ta lla r e s a
m u a llifla r i k im e k a n lig i b iz g a n o m a ’ lu m
b o lg a n h ikm atli so 'zla rd ir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
