«energetika» kafedrasi «kichik gidroelektr stansiyalar» fanidan ma’ruzalar kursi namangan-2020

Ma’ruza №5


Mavzu. Suv omborlari va ularning parametrlari. Suv omborlarida
KGESlardan foydalanish.

Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida 51 ta suv ombori mavjud bo’lib, ularning loyihaviy hajmi 18,87 km3, foydali hajmi esa 14,86 km tashkil etadi. Bu suv omborlarining barchasidan irrigatsiya maqsadlarida, ma’lum qismidan energetika va ichimlik suv ta’minoti maqsadlarida ham foydalaniladi. CHorvoq, Andijon, Tuyamuyin, Tupolang, Hisorak, 23 Ohangaron suv omborlarining quyi qismida GESlar o’rnatilgan (2.2 – jadval). Mazkur suv omborlari GESlar uchun suv manbai va napor hosil qilish vazifasini bajaradi, buning uchun zarur bo’lgan inshootlar va kommunikatsiyalar qurilgan.

O’zbekiston Respublikasidagi suv omborlarining ko’rsatkichlari

Hozirgi kunda Respublikaning Toshkent viloyatida 3 ta, Qashqadaryoda

2 ta, Jizzax va Samarqand viloyatlarida 1 tadan, umumiy suv hajmi 45 mln.
m3 bo’lgan yangi jami 7 ta suv ombori qurilishi mo’ljallanmoqda. KGESlarni irrigatsiya sohasida foydalanilayotgan suv omborlarining suv chiqarish va tashlash inshootlarida o’rnatish ularning qurilishiga sarf bo’ladigan kapital xarajatlarni keskin kamaytiradi va texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini optimallashtirish uchun asos bo’ladi. Suv omborlari quyidagi qismlardan iborat: suv oqib keladigan yuqori qism 1, suv havzasi 2, to’g’on 3, suv chiqib ketadigan quyi qism 4 (2.2 –rasm). Suv omborining to’g’ondan yuqorida suv hajmi joylashgan qismi yuqori bg’ef, to’g’ondan pastda joylashgan suv yuzasi qismi quyi bg’ef deb ataladi. Ba’zi manbalarda KGESlar suv omborlarining hajmi bo’yicha
sinflari berilgan. Masalan, suv ombori hajmi 10...100 mln. m3 bo’lsa, u katta bo’lmagan suv ombori deb ataladi, 1...10 mln. m3 bo’lsa, kichik suv ombori, 1,0 mln. m3 dan kichik bo’lsa hovuz deb ataladi [11].




2.2 – rasm. Suv ombori ko’rinishi (Kosonsoy suv ombori misolida)
KGESlarning suv omborlari katta bo’lmaganligi uchun ular tomonidan atrof muhitdagi tabiiy jarayonlarga ta’sir kam bo’ladi. Suv omborlari odatda tabiiy chuqurliklarda, daralarda, daryo va soylarning uzanlarida suv yo’lini to’g’on yordamida tusish bilan barpo etiladi. Sun’iy yo’l bilan, ya’ni kanallarda suv olib kelib nasos stantsiyalar yordamida to’ldiriladigan suv omborlari ham mavjud (masalan, Tolimarjon suv ombori). Suv omborlarining asosiy parametrlariga quyidagilar kiradi. Me’yoriy suv sathi (MSS) – suv ombori loyihaviy, to’liq suv hajmiga ega bo’lganda yuzaga keladigan sath (2.3 – rasm).
Maksimal suv sathi (MsSS) – suv omborida suv ko’p kelgan yillari, sel oqimlari tufayli yuzaga keladigan va qisqa vaqt turadigan suv sathi. O’lik suv hajmi sathi (O’SS) – suv omborida har yili foydalanilmay qoladigan suv hajmining eng past sathi. Me’yoriy suv sathi bilan o’lik suv hajmi sathi oralig’ida joylashgan suv chuqurligi ‘ suv omborining foydalanish chuqurligi deb ataladi. O’lik suv hajmi sathi ko’pincha suv chiqarish inshootlari sathidan pastda joylashadi va sug’orish, energetika va boshqa maqsadlarda foydalanilmaydi, buning asosiy sababi suv sifatining talablarga javob bermasligidir.