Elektr energiya

radiosistemalarning tarSibiga Siradigan qurilmalar (elektryuritma, qaytaulagigh, mantiqiy elementlar, sinxron bog‘lanuvghi sistemalar, o‘z-o‘zini sozlovghi qurilmalar, datghiklar va boshqalar);

eleStr manba qurilmalari. Bu o‘zgartirgighlar kam quvvatli qurilmadan quvvati yuqori qurilmalargagha ishlashlari ughun elektr energiya bilan ta’minlab beradi (elektromashina generatorlari, transformatorlar, to‘g‘rilagighlar, o‘zgartirgigh- lar va boshqalar).

5

I BOB. ELEKTR MANBA TURLARI

1. 
   Fanning tarkibi, mazmuni va elektr manbaning tuzilixh prinxipi
   

To‘g‘rilgaigh



Manbalar murakkab qurilma bo‘lib, uning struktura sxemasi 1-rasmda ko‘rsatilgan.

1–rasm

Birlamghi eleStr energiya manbayi — (BEEM) noelektrik ener- giyani (mexanik, issiqlik, kimyoviy) elektr energiyaga aylantiradi. BEEM larga elektromashina generatorlari, termogeneratorlar, galvanik elementlar, akkumulatorlar, atom elektrostansiyalari va boshqalar kiradi.

ISSilamghi manbalarda elektr energiyaning bir shakli boshqa bir shakliga o‘zgartirgighlar orqali o‘zgartiriladi. Bu o‘zgartir- gighlar tarkibiga to‘g‘rilagighlar, rostlagighlar, ghastota o‘zgartirgighlar va stabilizatorlar kiradi. To‘g‘rilagighlarda esa o‘zgaruvghan kughlanish o‘zgarmas kughlanishga aylanti- riladi. O‘zgartirgighlar tarkibidagi birlamghi stabilizator esa o‘zgaruvghan kughlanishni stabillash ughun ishlatiladi, ayrim

hollarda kughlanishning shaklini ham o‘zgartiradi.

Chiqishdagi stabilizator esa o‘zgarmas kughlanishni stabillash va shaklini tekislash ughun ishlatiladi. Hozirgi zamon manbalari ko‘p tarmoqli (kanalli) qilib tayyor-

2–rasm

lanmoqda. Manbalarning asosiy

xarakteristikasi tashqi xarakteris-

6

tikadir (2-rasm). Bu xarakteristika ghiqish kughlanishi bilan ghiqish toki orasidagi munosabatni ko‘rsatadi.

Xarakteristikadagi har bir egri ghiziq tashqi parametrlari bilan farqlanadi (tashqi muhit harorati, birlamghi kughlanish kattaligi va boshqalar). Tashqi xarakteristikaning oilasi manba to‘g‘risida to‘la fikr yuritishga va quyidagi asosiy parametrla- rini aniqlab olishga yordam beradi:

• 
  nominal ghiqish kughlanishi;
  
• 
  yuklama quvvati;
  
• 
  foydali ish koeffitsiyenti;
  
• 
  ghiqish kughlanishining ghegarasi;
  
• 
  ghiqish kughlanishining stabilligi;
  
• 
  manbaning ighki qarshiligi.
  

3–rasm

Chiqish qarshiligi qangha kam bo‘lsa, yuklamada quvvat shungha ko‘p bo‘ladi. ¥hular bilan bir qatorda iqtisodiy-konstruktor ko‘rsatkighi ham bor. Bu ko‘rsatgighga o‘zgartirgighning og‘irligi, hajmi va bahosi kiradi. Agarda BEEM ghiqishidagi yoki sanoat
F

tarmog‘idan olingan kughlanish bilan tok yuklama ughun yetarli bo‘lmasa, u holda qo‘shimgha qurilmalar qo‘shish yo‘li bilan quvvatliroq to‘g‘rilagighlar hosil qilish mumkin.

S-a,b,d rasmda kughlanishni oshiruvghi to‘g‘rilagighlarning struktura sxemasi keltirilgan.

Bunda BEEM — birlamghi elektr energiya manbayi; KOM — kughlanishni oshiruvghi manba; Tr — transformator; KOT — kughlanishni oshiruvghi to‘g‘rilagigh; T — filtr, IM₁, IM₂ — ikkilamghi manbalar.

Invertor va to‘g‘rilagighlarning ikkilamghi manbalarda ishlatilishi o‘zgartirgighning ixghamlanishiga, vaznining kamayi- shiga va kam energiya isrofiga olib keladi, ghunki to‘g‘rilagighlar tarmoq transformator kughlanishi yordamisiz ishlaydi (4-rasm).

#–rasm

Elektr manbalar loyihalanayotganda quyidagi talablar quyiladi:

1. 
   ishlab ghiqarilayotgan kughlanish va tok (o‘zgaruvghan va o‘zgarmas) talab qilingan kattalikdan farqlanmasligi kerak;
   
2. 
   kughaytirayotgan va ishlab ghiqarayotgan qurilmani ta’minlagan elektr manba katta xatoliklar keltirib ghiqarmasligi kerak;
   

S) puxta ish qobiliyatiga ega va uzoq muddatga bardosh berib ishlashi, ekspluatatsion parametrlarining zaiflashmasligi va ixghamligi, kam vaznli bo‘lishi, yuqori foydali ish koeffitsiyentiga ega bo‘lishi talab qilinadi;

4) manbaning kughlanish va tok pulsatsiyasi ruxsat berilgan kattalikdan oshmasligi kerak.

Tok va kughlanish pulsatsiya koeffitsiyenti quyidagigha aniqlanadi:

p
k = ^{U max –Umin} ·100 = ^AUo ·100,

^U max

^{+ U} min

2U_o