Elektr energiya

26–rasm

I_K kollektor toki I₀ yuklamadan oqayotgan tokka teng bo‘lib, U_KE potensialga bog‘liq bo‘lmagan holda I_E — emitter tokiga bog‘liqdir.

Agarda I_E=gonst bo‘lsa, U_KE ning o‘zgarishi ishghi nuqtaning xarakteristikada siljishiga olib keladi. O‘zgarmas tok I₀=I_K

ughun tranzistorning qarshiligi

^rmp

₌ ^Uke

I

bo‘lib, bu bir negha

0

Om ni tashkil qiladi. Agarda I_E=gonst bo‘lsa, ishghi nuqtaning ghiqish xarakteristikasida surilishi kollektor kughlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Tokning o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi ughun

K
_{R =} AU _K AI_K

bo‘lib, bir negha kOm ni tashkil qiladi. I_E=gonst

ushlash ughun sxemada katta doimiy vaqtga ega bo‘lgan R₁C₁ elementlar zanjiri ulangan bo‘lishi kerak. Bunda I_E = U_C1/R₁ bo‘lib, to‘liq bir davrda bu kattalik o‘zgarmaydi. Ammo sxemada R₁ ning mavjudligi sxemaning TIK ni 20% ga kamaytiradi.

Muayyan siljish holatiga mo‘ljallangan filtrlarda (26-a rasm) yuklama kughlanishi U_yuk harorat va yuklamadan oqadigan tok o‘zgarganda o‘zgaradi. Avtomatik siljish holatiga mo‘ljallangan filtrlarda bu o‘zgarish o‘z-o‘zidan bartaraf etiladi, ya’ni ghiqishdagi o‘zgarish ta’siri manfiy teskari bog‘lanish orqali amalga oshadi (R₂ kirishga ta’sir o‘tkazadi), ammo siliqlash koeffitsiyenti q kamayadi.
S6

¥xemadagi C₂ sig‘im esa pulsatsiyani yana ham kamaytirish ughun ishlatiladi.

Tranzistorli emitterli filtrlarning (ET) 2F-a rasmda bir zvenoligi, 2F-b rasmda ikki zvenoligi keltirilgan va ular KT

tranzistorli filtrlarga nisbatan quyidagi yutuqlarga ega: kirish qarshiligi kam (1 Om dan kam); avtomatik siljitish holati bazada ishlatilganda muhit haroratining o‘zgarishi sxemaga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi.

Bu filtrlarda KT filtrlarga nisbatan C₂ kondensator olib tashlangan, bu esa q_sil. aytarlik oshirmaydi. R₁ qarshilikning yo‘qligi TIK ning oshirishga olib keladi.

Yuklamaning tranzistor bilan parallel ulangan turi (28-rasm) kam kughlanishli va ko‘p tokli sxemalarda filtr sifatida ishlatiladi.




28–rasm
SF

Bu filtrlarda yuklamaga parallel ulangan tranzistor LC filtrlardagi C bilan ketma-ket ulangan. Bu filtrlar ghiqishdagi kughlanish orqali boshqariladi. ¥huning ughun uning xarakteristikasi tashqi muhit ta’siriga kam beriluvghandir.

3. 
   Kughlanixhni xiljituvghi qurilmalar va boxhqariluvghi to³g³rilagighlar
   

Ⓐuvvati yuqori bo‘lgan elektr qurilmalar (elektrodvigatel, generator lampalarining qizdirgighlari va boshqalar) ishlatilganda kelayotgan tokning o‘zgarishiga qarab kughlanishni mos ravishda o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Ish jarayonida kughlanishni o‘zgarishi elektr dvigatellarining aylanish ghastotalarini o‘zgartirish va qurilmalarning ish holatlarini o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi.

To‘g‘rilagighning ghiqishidagi o‘zgarmas kughlanishni siljitish o‘zgaruvghan tok orqali, o‘zgarmas tok orqali va boshqariluvghi ventellar orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari bu usullarning aralashgan hollari orqali amalga oshirish mumkin. ¥hular bilan bir qatorda yuklamaga bog‘liq bo‘lmagan holda yuklamaga kelayotgan kughlanishni noldan to nominal qiymatgagha o‘zgartirish mumkin. Kughlanishni siljitish avtomatik tarzda yoki noavtomatik tarzda amalga oshiriladi. Noavtomatik siljitish operator shaxs orqali amalga oshiriladi. Avtomatik siljitish esa avvaldan rejalashtirilgan dastur orqali amalga oshiriladi. Tashqi ta’sir natijasida siljiydigan kughlanish bu yuklama kughlanishi yoki undan oqadigan tok hisoblanadi.

Ⓐurilma manbayi o‘zgaruvghan kughlanish orqali siljitilganda siljitish transformatori, siljitish g‘altagi, induksiyali rostlagighlar orqali amalga oshiriladi. Bunday qurilmalarning kamghiligi shundan iboratki, ular katta hajmli va og‘ir, ko‘p isrofli va inersiondir.

Chiqish kughlanishini o‘zgarmas kughlanishdan siljitish o‘zgaruvghan qarshiliklar orqali, ko‘mir gardishga o‘rnatilgan tayoqghalar orqali, elektron lampalar orqali va transformator orqali amalga oshiriladi. Bunday qurilmalarning kamghiligi TIK ning kamligidir, ghunki kerakli energiyaning bir qismi ularning ishlashi ughun sarf bo‘ladi.

S8

Kughlanishni siljitish ventil parametrlarni o‘zgartirib amalga oshirilganda, qurilma tezkor ishlaydi, energiya kam isrof bo‘ladi. Ammo bu usulning o‘ziga xos kamghiligi mavjud. Bu usulda yuklamada kughlanishning o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi hosil bo‘ladi, shu bilan bir qatorda gos kamayadi.

Kughlanishning siljitish ghegarasi qangha katta bo‘lsa, bu kamghilik shungha ko‘payadi.

O³zgaruvghan tok orqali kughlanixhni xiljitixh

Transformator orqali yoki avtotranformator orqali ghiqish kughlanishi siljitiladi. Buning ughun transformatorning yoki avtotransformatorning (birlamghi yoki ikkilamghi) ghulg‘amlar soni o‘zgartiriladi, ya’ni bir neghta ghiqqighlar transformator ghulg‘amlarining ughlariga ulangan bo‘ladi. Ⓐayta ulagigh yordamida ghulg‘amlar soni o‘zgartiriladi, natijada shunga mos ravishda ghiqish kughlanishi o‘zgaradi. Bir bo‘limdan ikkinghi bo‘limga o‘tish esa qayta ulagigh orqali amalga oshiriladi va ghiqishda esa shunga mos kughlanish ghiqadi. Bu qurilmaning kamghiligi shundan iboratki, kughlanishni siljitish transformatorni tarmoqdan uzish orqali amalga oshiriladi, ghunki tarmoqdan uzilmasa kughlanishni siljitish jarayonida ikkinghi gho‘lg‘am qisqa tutashishi mumkin. Bu esa transformatorning ghiqishida tokning birdaniga oshib ketishiga olib keladi.




29–rasm
S9

Bu noxush jarayon sodir bo‘lmasligi ughun qisqa tutashgan gho‘lg‘amga aktiv va reaktiv qarshiliklar ulanadi. Ⓐisqa tutashgan gho‘lg‘amda tokni ghegaralash ughun latorlardan (siljituvghi laboratoriya transformatori) foydalaniladi.

29-a rasmda qisqa tutashgan ghulg‘amli transformator, 29- b rasmda transformator avtotransformator sxemasi orqali keltirilgan.


2
Po‘latdan yasalgan o‘zakka gho‘lg‘am o‘ralgan 1 va 2 g‘altak kiygazilgan va «O» shaklli o‘zak ighida qisqa tutashgan gho‘lg‘am ⒶTCH tor yo‘lakda plastinkaning pastidan to yuqorisigagha oson suriladi. 1 va 2 gho‘lg‘amlar bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalishda o‘ralgan va ularda hosil bo‘ladigan

1
magnit oqim 8

va 8

bir biriga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi.

Bu o‘zaklarning magnit yurituvghi kughi bir-biriga har doim teskari yo‘nalgan bo‘lib, biringhi gho‘lg‘amdan ghiqish kughlanishi olinadi. Agarda qisqa tutashgan gho‘lg‘am 1 va 2- gho‘lg‘amlarning o‘rtasida joylashib qolsa, bu gho‘lg‘amlarning magnit oqimi bog‘langan holda neytral holatni egallaydi va


1

2
8 , 8 magnit oqimlarining ⒶTCH gho‘lg‘amga ta’siri

bo‘lmaydi. Cho‘lg‘amlarning bir-biriga teskari hosil qilgan elektr yurituvghi kughi quyidagi kughlanishga teng:

1 2
U^˙₁ = –E^˙ – E^˙ .

Biringhi va ikkinghi g‘altaklar bir xil magnit muhitida bo‘lganligi ughun, ularning EYK quyidagiga teng:


1 2 2 1 1
H = H ; U =H =U /2.

Ikkinghi gho‘lg‘amdagi kughlanish taxminan biringhi g‘altakning elektr yurituvghi kughiga teng bo‘ladi, ya’ni: