Elektr energiya

t =a bo‘lganda tiristor T oghiladi (I yordamida) va U

1 1 b 0

birdaniga o‘sib, U₂ ga teng bo‘ladi. Tiristor T₁ dan oqadigan

tok

i_a1 =

U ₀

^Ryuk

bo‘ladi. T₁

yopiq bo‘lgan holatda tiristordagi

44

kughlanish U_a1 ga teng bo‘ladi. Manbadan kelayotgan kughlanish t₂= bo‘lganda tiristor T₁ ning toki ham nolga teng bo‘ladi va tiristor yopiladi.




33–rasm


2
t =n bo‘lganda manba kughlanishining yo‘nalishi teskariga o‘zgaradi va t₂—t_S oralig‘ida ikkala tiristor ham yopiq holda bo‘ladi. T₁ tiristorga teskari, T₂ tiristorga to‘g‘ri kughlanish to‘g‘ri keladi, ya’ni u U₂ kughlanish bilan aniqlanadi.

t =n+a nuqtasida T ga BⒶ orqali tiristorni oghuvghi I

S 2 b

toki beriladi va T₂ oghiladi. Kughlanish U₀=U₂₋₂=U₂ bo‘ladi.
45

Tiristor T₂

dan va yuklamadan oqqan tok ⁱ₀

= ia₂

₌ U ₀

R

bo‘ladi.

yuk

t_S—t₄ oralig‘ida T₂ tiristor oghiladi va tok o‘tadi. T₁ tiristor esa teskari kughlanish 2U₂ ta’sirida bo‘ladi. Yopiq tiristorning

teskari kughlanishining maksimal qiymati bo‘ladi. U₂ — ta’sir etuvghi kughlanish.

^Ub max ^{= 2}

2 ·U ₂

Bu jarayon keyingi yarim davrlarda ham shunday davom

etadi. Tranformatorning ikkilamghi ghulg‘amidagi tok tiristorlar T₁, T₂ dan oqadigan tokka o‘xshagan bo‘ladi. Transformatorning birlamghi ghulg‘amidan oqadigan i₁ tok transformatorning ikkilamghi ghulg‘amidan oqadigan tok bilan

transformatsiya koeffitsiyenti n = ^w1

w₂

orqali bog‘langan bo‘lib,

a oralig‘ida bo‘shliq paydo bo‘ladi. Uning biringhi garmonikasi manba kughlanishidan faza bo‘yigha orqada qoladi. O‘rganilgan fizik jarayondan shuni xulosa qilish mumkinki, a ni o‘zgartirish natijasida ghiqish kughlanishini siljitish mumkin.

3#–rasm
46

Agarda a=0 bo‘lsa, ghiqish kughlanishi boshqarilmaydigan to‘g‘rilagighning ghiqish kughlanishiga teng bo‘ladi, ya’ni U₀=0,9 U₂ (maksimal qiymatga).


0
Agarda a=n bo‘lsa U =0 bo‘ladi.

¥hunday qilib boshqariluvghi vintelli to‘g‘rilagighlarda a=0

0
dan to 180⁰ gagha o‘zgarganda, U

nolgagha kamayadi.

maksimal qiymatdan

35–rasm

Chiqishdagi kughlanish U₀ bilan a orasidagi bog‘lanish siljish

xaraSteristiSasi deyiladi. S4-rasmda aktiv yuklamali bir fazali to‘g‘rilagighning ghiqish kughlanishi va boshqaruvghi burghak a ning turli qiymatlardagi xarakteristikasi keltirilgan.

S5-rasmda boshqariluvghi ventilli to‘g‘rilagighning (L_yuk=0 da va yuklama induktiv xarakterga ega bo‘lganda) siljish xarakteristikasi keltirilgan.

4F

II. BOB. O³XGARUVCHAN VA O³XGARMAS TOK O³XGARTIRGICHLARI

Elektr manbalarni loyihalash jarayonida o‘zgaruvghan tokning bir ghastotasidan o‘zgaruvghan tokning boshqa ghastotasiga o‘zgartirish lozim bo‘lib qoladi va bu o‘zgartirishda energiya tejamkorligiga katta e’tibor berish kerak. ¥hu bilan bir qatorda o‘zgarmas tokni o‘zgaruvghan tokka va o‘zgaruvghan tokni o‘zgarmas tokka aylantirish masalalari ham yeghiladi.

O‘zgarmas tokni o‘zgaruvghan tokka aylantirish jarayoni

«inuertirlash» deyiladi, qurilma esa inuertor deyiladi. Radiotexnikada bu jarayonda ishlovghi qurilma «generator» deyiladi. Keneratorda esa yuqori va o‘ta yuqori ghastotali signallar olinadi. Keneratorning invertordan farqi ishghi ghastotasida va signalning shaklida hamda unga qo‘yilgan talablarda bo‘ladi. Ishlash prinsipiga qarab bular elektromexanik va statik qurilmalarga bo‘linadi.

¥tatik o‘zgartirgighlar mexanik yurgizuvghi bo‘linmalaridan iborat bo‘lib, ularni ishlatish elektron qurilmalar (tranzistor, tiristor va boshqalar) orqali amalga oshiriladi.

¥tatik o‘zgartirgighlarning tarkibiy qismi S6-rasmda ko‘rsatilgan.

S6-a rasmda o‘zgarmas kughlanishni o‘zgaruvghan kughlanishga aylantirib beruvghi invertorning tarkibiy qismi keltirilgan.

S6-b rasmda esa o‘zgaruvghan tok ghastotasini boshqa o‘zgaruvghan tok ghastotasiga aylantiruvghi statik o‘zgartirgighning tarkibiy qismi keltirilgan.

S6-d rasmda o‘zgarmas tok manbayini bir kattalikdan boshqa kattalikka aylantirib beruvghi o‘zgartirgighning (konvertor) tarkibiy qismi keltirilgan. Bu yerda: O‘z TM — o‘zgarmas tok manbayi; O‘TM — o‘zgaruvghan tok manbayi; I — invertor; T — to‘g‘rilagigh; Tr — transformator; T — filtr.

O‘zgartirgighlarning asosiy energetik ko‘rsatkighlari quyidagilar:
48

• 
  o‘zgartirgighlarning TIK. Bu kattalik o‘zgarmas tok quvvatini shu quvvatni hosil qilish ughun sarf bo‘lgan quvvatga nisbati ko‘rinishida olinadi;
  
• 
  tashqi muhit ta’siri natijasida ghiqish kughlanishi va ghastotaning o‘zgarmasligi;
  
• 
  ghiqish kughlanishining pulsatsiyasi;
  
• 
  dinamik xarakteristikasi (ghiqish kughlanishining yuklama toki orasidagi bog‘lanish);
  
• 
  ghiqish kughlanishining shakli.
  

36–rasm

O‘zgartirgighlarning TIK ni oshirish ughun va sifatli (stabil kughlanish va ghastota, kighik pulsatsiya va talab qilingan shaklli kughlanish) qurilma loyihalash ughun maxsus qo‘shimgha sxemalar qo‘shiladi.

1. 
   O³zgarmax tokni o³zgaruvghan tokka aylantiruvghi qurilma (invertor)
   

Invertorlarning ishlash prinsipi shundan iboratki, yuklamaga kughlanish davriy ravishda ulanadi, natijada yuklamadan o‘zgaruvghan tok oqadi. ¥tatik o‘zgartirgighlarda tokni yuklamaga ulash kalit holatida ishlovghi elektron asbob oghiq (asbobdan oqayotgan tok maksimal qiymatida bo‘ladi)
49

va yopiq (tok nolga teng bo‘ladi) holatda bo‘ladi. Invertorlarning TIK 80 — 90 % ga teng bo‘ladi. SF-rasmda invertorning tarkibiy qismi berilgan.

3F–rasm
Invertorni quyidagi element va qurilmalar tashkil qiladi: O‘z TM — o‘zgarmas tok manbayi;

O‘ — o‘zgartirgigh;

CHKRⒶ — ghiqish kughlanishini rostlovghi qurilma; B¥ — boshqaruvghi sistema;

CHK¥Ⓐ — ghiqish kughlanishini solishtiruvghi qurilma; ICH¥Ⓐ — invertor ghastotasini solishtiruvghi qurilma; MO‘KM — mustaqil o‘zgaruvghan kughlanish manbayi; Y — yuklama.

O‘zgartirgigh elektron asboblardan (elektron lampa, tranzistor) tuzilgan bo‘lib, kalit holatda ishlaydi va o‘zgarmas kughlanishni o‘zgaruvghan kughlanishga o‘zgartirib beradi. O‘zgartirgighning ghiqishiga yuklama ulangan.

O‘zgaruvghi qurilmaning oghilishi ughun boshqaruvghi sistema orqali davriy ravishda impuls toki berib turiladi. Invertorning ghiqish kughlanishini rostlovghi qurilma (CHKRⒶ)
50

orqali o‘zgartiriladi. Bu qurilma esa tashqaridan avvaldan rejalashtirilgan dastur orqali boshqariladi yoki etalon kughlanishi bilan solishtiruvghi qurilma (CHK¥Ⓐ) orqali etalon kughlanish bilan solishtiriladi. Bu qurilmaning boshqaruvghi impulsi ghiqishdagi nominal etalon kughlanishdan farqlanganda u o‘z ta’sirini o‘tkazadi va invertorning kughlanishini avtomatik tarzda stabillaydi. Chiqishdagi kughlanish ghastotasini stabillash ICH¥Ⓐ orqali amalga oshiriladi, ya’ni invertorning ghastotasi ICH¥Ⓐ dagi etalon ghastota bilan solishtiriladi, so‘ngra boshqaruvghi sistema orqali invertor ghastotasiga ta’sirini o‘tkazadi. Invertorlarni lampali, tranzistorli, tiratronli va tiristorli elektron asboblar yordamida hosil qilish mumkin.

O‘zgartirgigh bilan boshqaruvghi sistema orasida aloqa ikki xil bo‘lishi mumkin: invertorni tashqaridan qo‘zg‘otish va invertorni o‘z ighidan qo‘zg‘otish. Invertorni tashqaridan qo‘zg‘atishda boshqaruvghi sistemaga mustaqil impuls generatori orqali impuls beriladi. Ⓐo‘zg‘atishni invertorning ighidan amalga oshirganda ulash va o‘ghirish o‘zgartirgighni musbat teskari bog‘lanishi orqali o‘zida amalga oshiriladi. Invertor ko‘pingha umumiy manba orqali ta’minlanib, mustaqil o‘zgaruvghan kughlanish bilan parallel ulangan holda bir negha yuklamaga ishlaydi. Ya’ni invertorlar o‘zgaruvghan tok manbalari bilan birgalikda ishlashlariga qarab avtonom va noavtonom invertorlarga bo‘linadi. Avtonom invertorlarning noavtonom invertorlarga nisbatan yutug‘i shundan iboratki, ular o‘zgaruvghan tok manbalari yo‘qligida ham ishlashlari mumkin. Invertorlar ishlab ghiqarayotgan kughlanishiga qarab bir fazali, ugh fazali va ko‘p fazali bo‘lishi mumkin. Chiqish kughlanishining shakli sinusoidal va to‘g‘ri burghakli bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari ular boshqaruvghi qurilmaga qarab, o‘zgartirgighning turiga qarab, stabillanishning turiga qarab, ghiqish kughlanishini

va ghastotasini o‘zgartirishga qarab farqlanadi.
Tranzixtorli invertorlar
Tranzistorli invertorlar bir taktli va ikki taktli invertorlarga bo‘linadi. S8-a rasmda tashqaridan ta’sirlanuvghi bir taktli invertorning sxemasi keltirilgan.
51

Tranzistor oghiq holatida emitter — kollektor orasidagi qarshilik juda kam bo‘lganligi ughun hisobga olinmaydi. Tranzistorning bazasiga manfiy boshqaruvghi signal berilganda tranzistor butunlay oghiladi va yuklamada o‘zgarmas tok manbaning kughlanishi yuklamaga o‘tadi. K‘altakdan oqayotgan