Elektr energetika

Nazorat savollari

1. 
   Qanday elementlar saqlagichlar deb ataladi?
   
2. 
   Saqlagich qanday vazifani bajaradi?
   
3. 
   Elektromagnit prinsipga asosan qanday saqlagichlar qanday tayyorlanadi?
   
4. 
   Maksimal va minimal relelar bir-biridan nima bilan farq qiladi?
   

5-LABORATORIYA ISHI

ELEKTROMEXANIK TIPIDAGI RELE TURLARINI O‘RGANISH
Ishni bajarishdan maqsad: Rele himoyasi va avtomatikada ishlatiladigan vaqt, oraliq va ko‘rsatkich relelarning tuzilishi va ishlashi bilan tanishish; ularning asosiy xarakteristikalarini tekshirish.
NAZARIY TUSHUNCHALAR

Elektr energiyasini mexanik energiyaga yoki mexanik energiyani elektr energiyaga aylantiruvchi elementlarga elektromexanik elementlar deb ataladi. Rele himoyasi va avtomatikada elektromexanik elementlar tarkibiga kiruvchi elektromexanik relelar keng qo‘llanilmoqda.

Rele nazorat qilinayotgan obyekt rejimining buzilishni xarakterlovchi kattalik oldindan belgilangan qiymatga yetganda boshqarilayotgan zanjir holatini sakrab (keskin) o‘zgartirish uchun signal beradi. Masalan, kuch apparatlari ( viklyuchatellar)ga ta’sir qiladi.

Elektromexanik relelar elektromagnit, induksion va magnitoelektrik relelarga bo‘linadi. Elektromexanik relelarning asosiy elementlari kontaktlari va cho‘lg‘amlariga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilar:

• 
  Relelarning kontaktlari ular boshqarayotgan zanjirlardagi tokni ishonchli uzish va ulashga hamda yetarli darajada ko‘p marotaba ishlashga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak;
  
• 
  Relening cho‘lg‘ami uzoq va qisqa vaqt davomida ruxsat etiladigan tok o‘tganda yoki unga ruxsat etiladigan kuchlanish berilganda termik turg‘unlikka ega bo‘lishi kerak.
  

Elektromagnit prinsipda, asosan, uch turdagi relelar tayyorlanadi: tortiluvchi yakorli, buriluvchi yakorli va ko‘ndalang harakatlanuvchi yakorli.

Hamma turdagi elektromagnit relelar (1.6-rasm) magnit o‘zak 1, chulg‘am 6, harakatlanuvchi yakor 2, harakatlanuvchi kontakt 4, harakatlanmaydigan kontakt 3, qarshilik ko‘rsatuvchi prujina 5 dan iborat.

Chulg‘amdan o‘tayogan I_r tok magnitlovchi kuch (m.s) I_r w_r ni hosil qiladi, uning ta’siri ostida hosil bo‘luvchi F magnit oqimi elektromagnit o‘zagi 1, havoli oraliq  va harakatlanuvchi yakor 2 orqali o‘tadi. Yakor magnitlanadi va elektromagnit qutbiga tortiladi. YAkor bilan birgalikda harakatlanuvchi kontakt 4 siljib harakatlanmaydigan kontaklar 3 ni ulaydi. Yakorning boshlang‘ich holati tayanch bilan chegaralanadi.

YAkorni tortuvchi elektromagnit kuch havoli oraliqdagi magnit oqimi F ning kvadratiga proporsional, F = kF² . Magnit oqim

F=I_r w_r/R_m,

bu yerda Ir - cho‘lg‘amdan o‘tayotgan tok, w_r - o‘ramlar soni, R_m - magnit qarshilik.



5.1-rasm. Elektromagnit relelar.

Elektromagnit kuch F_e=kw²I²/R², tokning kvadratiga proporsional, ya’ni tokning yo‘nalishi (ishorasi)ga bog‘liq emas. Shu sababli elektromagnit prinsip ham o‘zgarmas ham o‘zgaruvchan tok relelarini tayyorlash uchun yaroqli. Elektromagnit prinsipda ishlaydigan tok, kuchlanish, oraliq, signal va vaqt relelari tayyorlanadi.

Elektromagnit kuch F_e aylantiruvchi moment M_e ni hosil qiladi

M_e =F_e L_r ,

bu yerda L_r - F_e kuchning yelkasi.

Rele ishlashi uchun elektromagnit kuch prujinaning qarshilik kuchi F_n, massa va ishqalanish kuchi F_u lardan katta bo‘lishi kerak, ya’ni

F_e=F_e.r.u.=F_n+F_u yoki M_e= M_e.r.u=M_n+M_u.

Rele ishlaydigan eng kichkina tokka rele ishga tushish toki deb ataladi va u I_ri bilan belgilanadi.

Rele ishga tushish tokini o‘zgartirish uchun rele cho‘lg‘amidagi o‘ramlar soni W_r ni, prujinaning qarshilik kuchi F_n ni yoki magnit qarshilik R_mni o‘zgartirish uchun havoli oraliqning o‘lchami  o‘zgartiriladi .

Relening ishlash toki amaliyotda prujinani sozlash yo‘li bilan silliq va o‘ramlar sonini o‘zgartirish yo‘li bilan pog‘onali o‘zgartiriladi .

Rele ishlangandan keyin dastlabki holatiga qaytadigan cho‘lg‘amdagi eng katta tokka relening qaytish toki deyiladi va I_rq bilan belgilanadi .

Relening qaytish koeffisiyenti deb qaytish tokining ishlash tokiga nisbatiga aytiladi va K_q bilan belgilanadi.

K_q=I_rq/I_ri

Relelar maksimal yoki minimal bo‘lishi mumkin. Tok ortganda ishlaydigan rele maksimal rele va tok kamayganda ishlaydigan rele minimal rele deb ataladi. Minimal relening yakori normal holatda tortilgan bo‘ladi.

Minimal relening ishlash toki deb yakor qaytadigan eng katta tokka, qaytish toki deb esa yakor tortiladigan eng kichkina tokka aytiladi. Maksimal relening qaytish koeffisiyenti K_q < 1, minimal relening qaytish koeffisiyenti esa K_q > 1 bo‘ladi.