Ekspert tizimlarning asosiy turlari va ishlatilish sohalari

---

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: 

https://www.researchgate.net/publication/349296597

EKSPERT TIZIMLARNING ASOSIY TURLARI VA ISHLATILISH SOHALARI

Article

  

in

  

Oriental Art · February 2021

CITATIONS

0

READS

1,603

1 author:

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Scientific Progress

 

View project

EDUCATION 6

 

View project

Nurmuxamad Duisenov

Chirchik state pedagogical Institute

131

 

PUBLICATIONS

   

97

 

CITATIONS

   

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by 

Nurmuxamad Duisenov

 on 14 February 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

---

EKSPERT TIZIMLARNING ASOSIY TURLARI VA ISHLATILISH 

SOHALARI 

N.E.Duisenov 

Abstract: 

Ekspertdegan so`z sizga nimani anglatadi, ekspert deb atalgan inson qanday ish-

larni bajaradi?   Ekspertning  bajaradigan  ishlarini  kompyuter  amalga  oshira  olsa

biz  qanday afzalliklarga  erishishimiz  mumkin?  Bu  muammolar ustida do`stlari-

ngiz  bilan  birgalikda  bosh qotiring  va  biror  bir  yechimga  kelgandan so`ng qu-

yidagi  material  bilan  tanishishni  davom ettiring. Ma’lum  muammo  sohasidagi  

masalalarni  yechishga  mo`ljallab  yaratilgan  intellektual sistema ekspert Sistema-

si deyiladi. Ekspert sistemalari bilimlarini to`ldirish manbai bo`lib, shu soha eks-

pertlari  xizmat  qiladi.  Barcha  ekspert  sistemalarning  ishi  konkret  muammo     

sohasidan olingan qat’iy ekspert ma’lumotlariga asoslanadi. 

 

 

---

2 

 

Faraz qilaylik, quyidagi masalani  yechish  uchun ekspertlar guruhi  yig`ildi: d

aryo bo`yida  joylashgan  korxonalardan  istalgani  oqizgan  bo`lishi  mumkin  bo`l

gan  neft  dog`lari daryoda  kuzatildi.  Asosiy  maqsad  qaysi  korxona neftni  oqiz

ganini  topish  va  ifloslanish sabab, oqibatlarini bartaraf etishdir. Eng avvalo, bund

ay  masalani  yechuvchi  ekspert  sistemasi hisoblashni  bilishi kerak. Neft oqizil-

gan  joyni  taxminan  bilish  uchun  neftni  suvga aralashish vaqti, daryo oqi-

mi tezligi va yo`nalishi kabi ma’lumotlarni ishlatish kerak. Bunday ma’lumotlar    

yig`ilib,  neft  oqizilgan  joy  taxminan  aniqlangandan  keyin maxsus  qoidalardan,

 masalan  E1  va E2,  foydalanib,  aybdorni  aniq  topish  mumkin.  Bu qoidalar ev-

ristik  qoidalar  deyiladi.  Evristik qoidalar 

oddiy qoidalar asosida emas, 

balki ekspertning amaliy bilimiga asoslanadi. 

     

E1 qoida: AGAR neft tashlangan joydan daryo oqimi bo`yicha 1 km oraliqdagi 

yuqorida bir korxona joylashgan  bo’lsa, u  holda shu  korxona neftni  daryoga oqiz-

gan . 

E2 qoida: AGAR neft tashlangan joydan daryo oqimi bo`yicha 1km oraliqdagi 

yuqorida  bir  necha korxona joylashgan  bo`lsa, u  holda  eng  ko’p  neft  ishlatuvchi 

korxona  neftni  daryoga  oqizgan.  Maqsadga erishish uchun  ko`rib  chiqilayotgan

variantlar  sonini  kamaytirishga  xizmat  qiluvchi  va  fikrlash samarasini oshiruv-

chi  soddalashtirishlar  qo`llaniladi.  Ekspert  sistemalarida  evristik qoidalar asosi-

da  ishlatiladigan  soddalashtirish  mexanizmi  evristik  qidiruv mexanizmi deyi-

ladi.  Quyida evristik  qidiruv  mexanizmi  keltirilgan.Evristik  qidiruv  mexanizmi 

 suvni ifloslantirgan  eng ehtimoli ko`p bo`lgan aybdorni aniqlaganidan keyin, ilga-

ri surilgan gipotezani tekshirish uchun ekspert  sistema  boshqa  qoidalar to`plami-

ni  ishlatishi  mumkin. Eng avvalo korxona neft quvuri sistemasidagi 

nosozliklar  

qaraladi. Bunday evristik  qoida foyda keltirishi mumkin: AGAR  fabrika    neft    qu- 

vurining 1-uchastkasidagi bosim suv bosimidan kichik bo`lsa, U HOLDA 2 yoki 3-

---

3 

uchastkalarni  tekshirish  kerak. Bunday qoidani  faqat  shu  sohani  biluvchi  inson, 

ya’ni ekspert aytishi mumkin. 

     Ekspert sistemalarning ishlatilish sohalarini qisqacha keltiramiz: 

•  tibbiy diagnostika va davolash; 

•  kimyoviy analiz va sintez; 

•  molekulyar 

biologiya va gen injenerligi;

 

•  sanoatda rejalashtirish va ishlab chiqarishni tashkil qilish; 

•  signallarni qayta ishlash; 

•  qurilmalar nosozligi diagnostikasi; 

•  geologik 

razvedka;

 

•  avtomatlashtirilgan loyixalashning intellektual sistemalari; 

•  o`lchov sistemalari: ko`rish, boshqarish, ma’lumotlar taxlili; 

•  texnologik jarayonlarni boshqarish.