Ekspert tizimlarning asosiy turlari va ishlatilish sohalari

Ekspert tizimlarni yaratish 

 

• ET larning yaratishdagi muammolar va ularni ishlab chiqarish 

• ET dagi bilimlar 

tarkibi 

 

• Produksion tizimlarda xulosani boshqarish 

Et  larning  yaratishdagi  muammolar  va  ularni  ishlab  chiqarish.

1970-

yillar-

dan boshlab ETlar sun'iy intellekt sohasida bosh yo'nalish bo'lib qoldi. Sun'iy intel-

lektning  avval  ishlab  chiqilgan  usullari:  bilimlarni  tasavvur qilish, fikrlab xulo-

sa  chiqarish,  evristik  qidirish  va  boshqalar  ETlarda  o'z  aksini  topdi.  Faqat ET

largina  bu  kuchli  usullar  yordamida  katta  iqtisodiy  imkoniyatlarni  yuzaga kel-

tirishdi. ETlar va ularni ishlab chiqish uchun kerak bo'ladigan ro'yxati mingdan or-

tiq tizimni  o'z  ichiga  olgan  dastur  mahsulotlari  1987-yilda AQSHda nashr etil-

gan. Rivojlangan  mamlakatlarda  ularni  ishlab  chiqarish  va  tatbiq  qilish  bilan  

yuzdan ortiq firmalar mashg'uldir. Ammo, boshidanoq ETlarning keng tarqalishi va 

ishlab  chiqarilishini sekinlashtirib, murakkablashtiruvchi qiyinchiliklar yuzaga ke-

lib chiqdi. Ular ETlarni ishlab chiqish usullaridan kelib chiqadi. Birinchisi, masala-

ning qo'yilishi bilan bog'liq bo'lgan qiyinchilik. Ko'pchilik firmalar  sun'iy intellekt

usullarini  to'liq  o'rganilmagani  holda  ETlarni  ishlab chiqarish  vaqtida  ularning 

imkoniyatini  oshirib  ko'rsatadilar.  Foydalanuvchi izlanish  sohasidagi  ko'pgina  

masalalarni erkin  fikrlab  yecha  oluvchi  tizimni ko'rishni  xohlaydi.  Bundan  esa,

ETlarni  yaratish uchun  oddiy  boshlang'ich ko'rsatmalar: «tasvirlarni qayta ishlash

ETini yaratish», «bolalardagi muvozanat - harakat  apparati kasalliklarini  davolash

ETini  yaratish»  kabilar. Ammo, awal ta'kidlanganidek,  masala  qo'yilishi  qancha

umumlashtirilsa,  evristik  qoidalarga asoslanib  yechimini  topish  shunchalik  o'z  

kuchini  yo'qotadi.  Shuning  uchun, boshlang'ich  vaqtlarda,  agar  ishlab  chiquvc

---

17 

hida  ma'lum  bir  malaka  bo'lmasa, unchalik  qiyin  va  oddiy  algoritmik  yechimi

bo'lmagan  masalalarni yechishga qaratilgan ETlarni ishlab chiqish maqsadga  mu-

vofiqdir.  Bundan  tashqari,  shu masalani  qo'lda  yechish  usullari  bo'lishi  ham  

muhim  rol  o'ynaydi.  ETlarni  ishlab chiqishda faqatgina  masala shartining aniqli-

gidan tashqari, «qo'l usuli»ning bo'lishi maqsadga  muvofiq, aks holda  ET ni yara-

tish o'z ma'nosini yo'qotadi. Ikkinchi va asosiysi - bu bilimlarni olishda yuzaga  ke-

ladigan  qiyinchilik. Bu  qiyinchilik  ekspert  insonlar  o'z  bilimlarini ETlarga  be-

rayotganida yuzaga keladi. Demak, Kompyuter tizimini  o'qitish uchun, eng avvalo

bu  bilimlarni ma'lum bir 

ko'rinishda 

tizimlashtirib

, «Oq qog`ozga» tushirish ke-

rak. Aksariyat  ekspertlar  (matematiklar  bundan  mustasno  bo'lishi  mumkin)  o'z 

bilimlarini kundalik hayotda yaxshi qo'llay olsalar ham ularning bir qismini tahrir 

qilib,  tizimlashgan  ko'rinishga  keltirishga  qiynaladilar. Aniqlanishicha, bilimlar-

ni bu  holatga  keltirish  uchun  yurist  yoki  mediklarga  nisbatan  matematik  yoki 

dasturlashtiruvchilarda  ko'proq uchraydigan  fikr yuritishning  tizimtik  usuli 

 judayordam  beradi.  Bundan  tashqari,  bir  tomondan  matematik  fikrlash  sohasi

  va bilimlarni  tasavvur  qilish  usullari,  boshqa  tomondan  esa  EHM  imkoniyatl

ari, dasturlashtirish tizim va 

tilini mukammal bilish talab etiladi. Shunday  qilib,  eks-

pert  va ekspert  (Kompyuter  )  tizimlari  orasida  «dallol» vazifasini o'tovchi mu-

taxassislar  faoliyat  olib  borishadi.  Ular  bilimlar injenerlari (knowledge enginee-

rik)  deb,  hodisaning  o'zi  esa bilimlar  injeneriyasi deb atala boshlandi. Rivojlan-

gan mamlakatlarda «bilimlar injeneri» mutaxassisligi ko'pgina oliy  o'quv  yurtlari

da kiritilgan  bo'lib,  bizda  esa  tizimlashgan  dasturlashtirish mutaxassisligi doira-

sida o'rganiladi. Ko'pgina hollarda ekspert va bilimlar injeneri vazifasini  bir  odam

bajara olmaydi.Tajribalarning ko'rsatishicha,boshlang'ich bilimlarni egallash uchun

uch xil mutaxassisliklar: ekspert, bilimlar injeneri va ET ni ishlab chiqaruvchining 

umumiy harakati kerak. Yana bir muammo  — bu ETlarni yaratish uchun juda ko'p

mehnat bilimlar bazasini  boshqarish  vositalari,  fikrlab xulosa  chiqarish, foydala-

nuvchi  bilan dialogli  bog'lanish  va  boshqalar  talab  etilishidadir.  Dastur  hajmi  

juda  kattaligi  va dasturlash  usuli  xilma-xilligi  tufayli,  birinchi  bosqichda tizim-

---

18 

ning  oddiy  murakkablashtirilmagan  boshlang'ich  variantini  yaratish  maqsadga  

muvofiqdir.  Bunda foydalanuvchi  uchun  ET  ni  rejalashtirilgan  imkoniyatlarini 

umumiy  holda  bo'lsa ham  ko'rsatish,  ishlab  chiqaruvchi uchun  tizimning  kam-

chiliklarini  yo'qotib,  uni mukammalroq ko'rinishga keltirishga imkon yaratadi. Bu

 tizimlar va ular uchun yaratilgan  apparat  ta'minoti  yaroqsiz  ekanligi e'tirof  etil-

gandan  keyin,  kuzatuvchilar  ayni  vaqtdagi ET larni yaratish texnologiyasi talab-

ga  javob  bermaydi,  degan  xulosaga  kelishdi.  Oxirgi 10  yillik ichida ET lar ho-

zirgi vaqtdagi eng samarali tizimlar bilan chambarchas bog'landi. Ularni  sog'liqni  

saqlashda,  sug'urta  qilishda,  bank  ishi va  boshqa sohalarda qoidalarga  tayangan

holda  yechimlarni  topish  uchun  samarali  vositalar  sifatida qo'llanmoqda. Hozir

gi kunda bilimlar  bazasi katta tizim ichiga  joylashtirilgandir. Ular  internetda  qi-

diruv  olib  boruvchi  bog'lovchi  DASTUR  larni  markazida joylashgan  va foyda-

lanuvchilar  uchun  informatsiya  oqimini  boshqarishga ko'maklashadi. Bilimlar   

bazasidan iborat tizim rivojlanishini kuchaytirgan omillarni ko'rib chiqamiz: bilim-

lar  bazasi  texnologiyasi  yordamida  pullarni  tejashni  bilib  olgan kompaniyalar 

ularni Kompyuter ekspertizasiz tasavvur etib bo'lmaydigan maxsus biznes jarayo-

niga  joylashtiradilar. 

Ekspert tizimlari sun’iy intellektdan foydalanishga asoslan-

gan.Ekspert tizimlarini axborot tizimlari sinfi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. U     

foydalanuvchining  roziligidan  qat’iy  nazar  ma’lumotlarni    tahlil  va  tahrir  eta 

oluvchi, qarorni tahlil   etib   qabul qiladigan,   tahliliytasnifiy vazifalarni  bajara ola-

digan  ma’lumotlar  va  bilimlar  bazasiga  ega.  Jumladan,  ekspert  tizimlari  keladi-

gan   axborotlarni   guruxlarga   bo‘lib   tashlay   oladi,   xulosa chiqaradi, identifikat-

siyalaydi,  tashxis  qo‘yadi,  bashoratlashga  o‘rgatadi,  sharhlab  beradi  va  hokazo. 

Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari quyidagicha: 



yaqin davrlargacha EHMda echish qiyin yoki umuman echib bo‘lmaydigan d

eb  sanaluvchi  murakkab    masalalarning  yangi  sinfini  echish,  optimallashtirish  va  

(yoki)   bahosini   olish imkoniyati; 



 dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga(eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z ti

lida 

 

 suhbat yuritish 

---

19 

va kompyuterdan samarali foydalanish uchun axborotni vizualizat-

siyalash usullarini qo‘llash imkoniyatini ta’minlash; 



yanada ishonchli va malakali xulosa chiqarish yoki qaror qabul qilish uchun 

eks-pert tizimini mustaqil o’rganish, bilimlardan foydalanish qoidalari, bilimlarning 

to‘planishi; 



foydalanuvchi axborot yo‘qligi tufayli yoki axborotning haddan ziyod rang-

barangligi, yoki 

xatto kompyuter yordamida ham odatdagi qarorni qabul qilish-

ning cho‘zilib ketilishi tufayli yecha  olmaydigan savollar yoki muammolarni  hal 

etish; 



  takomillashgan  asboblar   va   ushbu  tizimdagi   foydalanuvchi  mutaxassi

sning 

 shaxsiy 

tajribasidan 

  

foydalanish 

 hisobiga  

yakka   tartibdagi   ixtisoslashgan   eks-pert   tizimlarini   yaratish imkoniyati; 



ekspert  tizimining   asosi   qaror   qabul   qilish   jarayonini   shakllantirish   

maqsadida 

  

tuzilgan 

bilimlar majmui (bilimlar bazasi) sanaladi. 

Axborot ta’minotining 

alohida yaxlit strukturasi ko‘rinishida yaqqol ko‘zga tashlangan va  tashkil etilgan 

predmet sohasi xaqidagi bilim boshqa bilim turlaridan, masalan, umumiy bilimdan 

ajralib turadi. Bilimlar bazasi asosiy ekspert tizimi sanaladi. Bilimlar fikrlash va       

vazifalarni hal  etish  usuliga  imkonberuvchi  aniq  ko‘rinishda  ifodalanadi  va 

qaror   qabul   qilishni soddalashtirishga  ko‘maklashadi. Ekspert tizimining asosli-

gini ta’minlovchi   bilimlar bazasi tashkilotning bo‘linmalaridagi mutaxassislar bi-

limini, tajrabasini  o‘zida mujassamlashtiradi va  institutsional  bilimlarni    (ixtisos-

lashganlar  majmuini,yangilanayotgan   strategiyalar,  qarorlar  uslublari) ifodalaydi. 

Bilim va qoidalarni turli aspektlarda ko‘rib chiqish mumkin: 

chuqur va yuzaki; 

sifat va miqdoriy; taxminiy(noaniq) va aniq; 



muayyan va umumiy; 



Foydalanuvchilar bilim bazasini samarali boshqaruv qarorlarini olish uchun qo‘lla

shlari mumkin.  tavsifiy va ko‘rsatma (yo‘lyo‘riq) beruvchi.  Ma’lumotlar bazalari-

---

20 

dan foydalanish texnologiyasi FOYDALANUVCHI EKSPERT BLOKI TUSHUN-

TIRISH  BILIMLARNI  O’ZLASHTIRISH  BLOKI  BLOKI  BLOKI  MANTIQIY 

XULOSA BLOKI BILIMLAR  BAZASI  

Ekspert – bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topa oluvchi muta-

xassis. Bilimlarni   o‘zlashtirish   bloki   ma’lumotlar   bazasining   to‘planishini,   

bilim     va     ma’lumotlar  modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasi-

ning fikrlash darajasidagi yuqori sifatli  tajribadan foydalanish imkoniyatini aks et-

tiradi.Mantiqiy xulosalar bloki qoidalarni faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar 

mantiqini  yuzaga  keltiradi.Unchalik  ishonchli  bo‘lmagan  ma’lumotlar  bilan    ish-

lash  chog‘ida     noaniq  mantiq,  zaif ishonch yuzaga keladi.  Tushuntirish (izohlash) 

blok 

foydalanuvchining texnologiyada bilimlar bazasidan foydalanish 

ketma-

ketligini aks ettiradi va «nima uchun?» degan savolga javob beruvchi xulosaga ke-

ladi. Hozirgi vaqtda bilimlar bazasining joriy  etilishi kasbiy bilimlarning to‘pla-nish 

sur’ati  bilan belgilanadi.  Kasbiy  faoliyatning shakllantiruvchi, ya’ni EHM  ba-

zasida avtomatlashtiradigan qismi  bu inson  tomonidan     to‘plangan     bilimlarning  

uncha   katta   bo‘lmagan   qismidir.   To‘plangan   bilimlarning kattagina qatlami-

ni yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi.  Bilimlarni   strukturalashtirish 

yoki   rasmiylashtirish   bilimlarni   taqdim   etishning   turli usullariga  asoslangan. 

Zamonaviy     axborot     tizimlarida     eng     ko‘p     faktlar     va     qoidalar     usulidan 

foydalaniladi. Ular ayrim predmet sohalaridagi jarayonlarni bayon etishning tabiiy 

usulini bayon  etadi.  Tavsiya,  qoidalar  odatda  ko‘rsatma,  strategiyalarni  taqdim 

etishning  formal(rasmiyatchilik) usulini ta’minlaydi. Ular agar  predmet  bilimlari 

biror sohadagi masalani  echish bo‘yicha to‘plangan amaliy tasavvurlardan  paydo 

bo‘lgandagina to‘g‘ri keladi. Qoidalar ko‘pincha «Agar bu...»  xilidagi  tasdiq  ko‘-

rinishda     ifodalanadi.     Bilimlar     bazasida     predmet  sohasini bayon etish  ma’lu-

motlarni tashkil etish va taqdim etish, vazifalarni shakllantirish, qayta 

shakllan-

tirish   va   echish  usullarini   ishlab   chiqishni   nazarda   tutadi.   Predmet   sohasi 

tushunchasi(obyektlari)   ramzlar   yordamida   tasavvur   qilinadi.   Masalan,   bu   

ramz   bank   tizimi uchun   mijoz,   jamg‘arma   vositasi,   operatsiya, vazifa   va 

shu   kabilar   bo‘lishi   mumkin. Tushunchalarni    manipulyasiya    qilish   uchun  

---

21 

munosabatlar   aniqlanadi,   turli   strategiyalar (mantiqiy   yoki   tajriba   natijasida 

olingan)   qo‘llaniladi. Bilimlarni   taqdim   etish, ularni tarkiblashtirish tushuncha-

larni,murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuninguchun qoida-

lar hambilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda bo‘ladi. Ekspert

tizimlari shunday ishlab chiqiladiki, bunda yechim tanlash mantiqini asoslash va 

o‘rganish   hisobga   olinadi.   Ko‘pgina  ekspert tizimlarida  tushuntirish (izohlash) 

mexanizmi 

bo‘ladi. Mazkur mexanizm qanday qilib tizim ushbu qarorga kelganini 

tushuntirish uchun zarur 

bo‘lgan bilimlardan foydalanadi. Bunda ekspert tizimini 

qo‘llash, undan foydalanish va harakat 

chegarasini aniqlash juda muhimdir 

bo’yi-chaAxborot  texnologiyasining   ekspert   tizimida   foydalaniladigan asosiy 

kom-ponentlari a (tarkibiy   qismlari)   quyidagilar:   foydalanuvchining   interfeysi,  

bilimlar   bazasi,   interpretetor, x a tizimni yaratish moduli.  Ekspert tizimlarining 

axborot texnologiyalari asosiy komponentlari.   

   Foydalanuvchining  interfeysi. Foydalanuvchi ekspert   tizimiga  buyruq va 

axbo-rot 

kiritish hamda uning buyrug‘i orqali chiqadigan axborotni olish uchun foydala-

niladi. Komanda  (buyruq)lar o‘z ichiga bilimlarni qayta ishlash jarayoni boshqar-

maydigan parametrlarini oladi.Axborot odatda ma’lum bir tanaffuslar bilan beriladi

gan qiymat, ahamiyat shaklida beriladi. Foydalanuvchi axborotni  kiritishning  to‘rt-

ta  uslubidan   foydalanishi   mumkin:   menyu,   buyruq  (komanda), tabiiy  til, 

shaxsiy interfeys.   Ekspert tizimining texnologiyasi chiqadigan axborot sifatida na-

faqat qarorni, shuningdek zarurtushuntirishni olish imkoniyatini ham ko‘rib chiqa-

di.  Odatda ikki xil tushuntirish farqlab ko‘rsatiladi. Ya’ni:  



 so‘rov bo‘yicha beriladigan tushuntirish.Bunda  foydalanuvchi   har   qanday 

paytda   ekspert tizimidan o‘z hattiharakatlarini izohlashni talab etishi mumkin; 

---

22 



muammolarni   hal   etishdan   olgan  tushuntirish.  Foydalanuvchi  yechimni 

ol-gandan  so‘ng,  qanday olingani to‘g‘risida izoh talab qilishi mumkin. Tizim esa 

masalani echishdagi har bir  qadamini tushuntirib berishi kerak. To‘g‘ri,  ekspert  

tizimi bilan   ishlash   texnologiyasi   oddiy   emas.   Mazkur   tizimlarning foyda-

lanish interfeysi do‘stona munosabatda bo‘ladi. Ya’ni u siz bilan «suhbatlashish»  

chog‘ida 

qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. 

Bilimlar ombori.   Ular muammoli sohalarni, shuningdek, faktlar oralig‘idagi man-

tiqiy 

bog‘liqni bayon etadi. Bazada markaziy o‘rinni qoidalar egallagan. Qoida 

muayyan bir sharoitda  nima qilish kerakligini belgilaydi va  u ikki qismdan iborat 

bo‘ladi:  Birinchisi,     bajarilishi     mumkin     bo‘lgan     yoki     bo‘lmagan     shart-

sharoit.   Ikkinchisi, agar sharoit bajariladigan bo‘lsa, amalga oshirilish kerak bo‘l-

gan xattiharakat.   Ekspert tizimida foydalaniladigan barcha qoidalar tizimini tash-

kil etadi. Bu tizim oddiy  tizimga qiyoslaganda ham bir necha minglab  qoidalar-

ni o‘z ichiga oladi.  Barcha   bilim   turlari,   predmet   sohasi  xususiyati   va loyi-

haning     (bilim     bo‘yicha  mutaxassisning) malakasiga bog‘liq holda u yoki bu  da-

rajada  o‘xshashlik bilan bir yoki bir  necha semantik modellar yordamida  ifodala-

nishi mumkin.       

Interpretator. Bu ekspert tizimining bir qismi bo‘lib, bazadagi bilimlarni ma’lum     

bir  tartibda qayta ishlaydi. Interpretatorning ish texnologiyasi qoidalar majmuining 

ketma-ketligini ko‘rib chiqishga olib boradi. Agar qoidadagi shartlarga rioya etil- 

sa, 

ma’lum hattiharakatlar 

bajarilsa foydalanuvchiga ham uning muammolarini 

echish 

variantlari taqdim etiladi.Bundan  tashqari     ko‘pgina     ekspert     tizimlarida 

quyidagi     qo‘shimcha     bloklar     kiritiladi:ma’lumotlar bazalari, hisobkitob bloki, 

ma’lumotlarni kiritish va tuzatish bloki. Hisobkitob   bloki   boshqaruv   qarorlarini  

qabul     qilish     bilan     bog‘liq     holatlarda     zarur  bo‘ladi.     Ayni     paytda     reja, 

jismoniy,   hisobkitob,  hisobot va boshqa   doimiy   hamda   tezkor ko‘rsatkichlar-

ni  o‘z   ichiga   olgan   ma’lumotlar   bazalari   muxim   rol   o‘ynaydi.   Ma’lumot-

larni  kiritish va tuzatish blokidan ma’lumotlar bazasidagi joriy o‘zgarishlarni tez-

kor va o‘z vaqtida 

aks ettirish uchun foydalaniladi.Tizimni yaratish moduli. 

U 

---

23 

qoidalar  to‘plamini yaratish uchun xizmat qiladi.Tizimni yaratish modulining asosi 

bo‘lgan ikkita yondoshuv mavjud: dasturlashtirishning  algoritmik tilidan foydala-

nish va ekspert tizimi qobig‘idan foydalanish.Bilimlar bazasini tasvvur etish uchun

maxsus lisp  va  prolog tillari ishlab chiqilgan,  garchi  bundan boshqa har qanday 

ma’lum algoritmik tildan foydalanish mumkin bo‘lsa ham. 

Ekspert tizimi qobig‘i. Tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali ma’lum bir m

uam-monihal     etishga     moslashgan     tayyor     dasturiy     muhitni     ifodalaydi.  

Ko‘pgina 

hollarda 

  

qobiqdan 

foydalanish dasturlashdan ko‘ra tezkor va osonroq tarzda eks-pert 

tizimini yaratish imkonini 

beradi.  

Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali 

mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish mumkin:   



  erishilgan  puxta  bilim,asos  yo‘qolmaydi,  u  hujjalashtirshi,     uzatilishi,  ijro  

eti-lishi   va ko‘payishi mumkin; 



nisbatan  mustahkam  natijalarga erishiladi,  insondagi   hissiy   va   shu   kabi 

boshqa  

ishonchsiz omillar bo‘lmaydi; 



 tizimning ishlab chiqish qiymati yuqori, lekin eksplatatsiya   qiymati   past. 

Umu-man 

qiyoslaganda esa u yuqori malakali mutaxassislardan ko‘ra arzonroq tushadi.