Экспериментал тадқиқотлар асослари (2соат)

3. Факторларнинг асосий даражалари қиймати ва уларни ўзгариш

оралғини танлаш

Экспериментни амалга оширишдаги кириш ва чиқиш кўрсаткичларини ўзгариши, техникавий-иқтисодий мулохазалар билан асосланган маълум бир чекланишларга эга бўлади.

Факторларнинг ўзгариш сохаси чегараларини танлаш (X_iminX_i X_imax) жараённи физикавий таълили ва олдин ўтказилган тадқиқотларнинг натижалари хақидаги ахборотни ўрганиш асосида амалга оширилади. Олдин ўтказилган анъанавий бир факторли эксперимент натижаларидан олинган график ва жадваллардан фойдаланиб, тадқиқотчи Y=f_i (X_i) функциясини ўзгариш характерини ва унинг экстремал қийматларини аниқлайди. Сўнгра, бўлар асосида, у бахолаш юзаси F (X₁,X₂...X_n) нинг мумкин бўлган характерини белгилайди.

Тадқиқотчи, факторларнинг мумкин бўлган ўзгариш сохасини белгилаб, факторли экспериментни ўтказиш учун, бу соханинг локал юза қисмини аниқлашга утади.

Факторли фазодаги бу юза қисми факторнинг асосий даражаси X_0i ни (эксперимент бошланадиган факторнинг қиймати) ва факторнинг ўзгариш оралиьи I_iни танлаш билан аниқланади. Факторнинг асосий даражасини қиймати, унинг чегараларидан маълум бир масофада бўлган, факторлар ўзгаришининг танланган сохаси ичида етиши керак, яъни

X_imin + _iI_i  X_0i  X_imax - _iI_i (4.10)

бунда _i  1 - локал юза қисмини ўрганиш экспериментларида ўзгариш оралиьининг мумкин бўлган ўзгаришларини бахоловчи коэффициентдир.

Факторларни асосий даражаларининг қиймати X_i ни аниқлаб, факторларнинг ўзгартириш оралиьи I_iни танлашга ўтилади.

Факторни ўзгартириш оралиьи деб, шундай номланган сонга айтиладики, уни асосий даражага қўшиш факторни юқори даражасини, айириш эса - қуйи даражасини беради, яъни X_воi=X_0i+I_i; X_нi=X_0i-I_i.

Ўзгартириш оралиьини танлаш экспериментни режалаштиришнинг энг мухим шартларидан биридир. Агар, қандайдир факторлар учун ўзгартириш оралиьи жуда кичик танланган бўлса, унда бу факторларни таъсир эффекти, нафақат уни чиқиш кўрсаткичи У катталигига таъсир кўрсата олмаслиги билангина эмас, балки бу эффект чиқиш кўрсаткичини ўлчаш хатосидан кичиклиги учун хам сезиларли бўлмайди. Бошқа тарафдан, факторларни ўзгартириш оралиьи жуда катта қилиб танланган бўлса, унда тадқиқот қилинаётган бахолаш юзасини чизиқли тенгламалар билан ифодалаш мумкин эмаслик хавфи пайдо бўлади. Факторларнинг ўзгартириш оралиқлари, хар бир конкрет холларда тажрибадан ва тадқиқотчининг интуициясидан келиб чиқиб танланади.

Факторларнинг ўзгартириш оралиьини танлашда, тадқиқотчи, жараён тўғрисидаги қуйидаги бошлангич маълумотларни хисобга олишига тўғри келади:

1) кириш факторларини ўлчаш аниқлиги хақидаги, бунда уларни шартли равишда: юқори аниқлик – 2 % ли; ўрта – 5 % ли; ва паст - 10 % ли хатолик билан аниқлаш.

2) олдин ўтказилган анъанавий режадаги эксперимент асосида бахолаш юзасини эгрилиги хақидаги;

3) факторли фазонинг турли нуқталарида чиқиш кўрсаткичлари қийматларини ўзгариш диапазони хақидаги, яъни y = У_max - У_min катталик хақидаги.

Бунда, агар _y  _y бўлса бу диапазон тор, _y > _y бўлса - кенг диапазон деб шартлашиб олинади, (_y - қайталанган тажрибалардаги Уни ўртача квадрат оьиши).

Факторли ўзгариш сохасининг улушга боьлиқ равишда, факторни ўзгариши оралиьининг уч ўлчовини (размерини) ажратиш мумкин: