Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

qishki yashil daraxt mezofitlar
ham asosan tropik
va subtropik 
zonalarga mansub turlardir; ular yozgi quruq vaqtda barglarini 
to‘kib, tinim holatiga o‘tadi (savannalarda). Shimper (1898) ularni 
«tropofitlar», ya’ni o‘zgaruvchan namlik o‘simliklari deb atagan;
yozgi yashil daraxt mezofitlar
mo‘’tadil zonaning daraxt va 
butalari bo‘lib, ular yilning sovuq davrida barglarini to‘kib, tinim 
holatiga o‘tadi. Albatta, ular orasida o‘xshashlik yo‘q, masalan, dub 
jukaga qaragaida ko‘prok kseromezofit bo‘ladi. Shuni qayd qilish 
kerakki, barg to‘kishni qishda suv bug‘latishdan to‘liq himoyalanish 
u suli deb bo‘lmaydi, chunki daraxtlar qishda ham suv bug‘latadi. 
Janubiy yozgi yashil o‘simlik turlaridan normushk, grab va 
boshqalar qishki suv bug‘latishdan yanada kamroq himoyalangan 
bo‘ladi; mana shu xususiyatlari ularni shimol tomonga tarqalishini 
cheklab tursa kerak; 
yozgi yashil ko‘p yillik o‘t mezofitlar o‘rmonlarimiz, 
yaylov va 
shimoliy dashtlarimizning o‘t o‘simliklari hisoblanadi, ularning 
himoyalangan kurtaklaridan tashqari, barcha yer ustki qismi nobud 
bo‘ladi (xamefitlar, gemikriptofitlar); 
efemerlar va efemeroidlar
arid sharoitda qisqa muddat davom 
etadigan namgarchilik davridan foydalanadi va ko‘pchilik xollarda 
o‘zining vegetatsiya davrini yozgi issiq mavsumda tugallaydi. 
Dashtlarimiz efemerlar va efemeroidlarga nihoyatda boy bo‘ladi. 
Kseromorfoz belgilari bo‘lmasligi bu xildagi o‘simliklar uchun tipik 
hol bo‘ladi, lekin ularning urug‘i kuchli darajadagi qurg‘oqchilik va 
yuqori temperaturaga bemalol chidaydi. Ularning barglari uncha 
qalin emas, fotosintez intensivligi yuqori bo‘ladi va shuning uchun 

---

ham qisqa muddat davom etadigan namgarchilik sharoitida bunday 
o‘simliklar assimilyantlarni tez to‘plash xususiyatiga ega. 
Efemerlar 
va 
efemeroidlar 
kuzda 
yoki 
qishda 
10° 
temperaturada va yog‘ingarchilik vaqtida unib chiqadi. Xatto 
O‘zbekistonning shimoliy qismida va Toshkent atrofida oktabrning 
ikkinchi yarmida qalin qatlam hosil qiladi. Martning ikkinchi 
yarmida esa (janubiy rayonlarda martning boshlarida) bu o‘simliklar 
juda sekin o‘sadi. Bahorda havo iliq bo‘lib, yog‘ingarchilik 
boshlanishi bilan ular intensiv o‘sa boshlaydi-tez orada g‘unchalaydi 
va gullaydi. Mevalari iyunning birinchi yarmida yetiladi. 
Odatda, efemerlar va efemeroidlar bir yilda 3-4 oy davomida 
tinim holatda bo‘ladi. Lekin 3. P. Bochanseva ma’lumotlariga 
qaraganda, efemeroidlarda bu xildagi tinim davri nisbiydir va yozda 
yer ostida keyingi vegetatsiya davri uchun novdalari rivojlana 
boshlaydi. Bizning cho‘llarimiz efemer va efemeroidlarga ayniqsa 
boy bo‘ladi. Lekin hamma avtorlar ham cho‘l efemerlari va 
efemeroidlari 
mezofitlar 
gruppasiga 
taalluqli 
ekanligiga 
qo‘shilmaydilar va ularni kserofitlar deb hisoblaydilar. Gap 
shundaki, bu turlar mezomorf tuzilish belgilariga ega bo‘lishiga 
qaramay, transpiratsiya intensivligi yuqoriligi va ayniqsa urug‘i 
qurg‘oqchilikka, issiqqa chidamli bo‘lishi bilan muzofitlardan 
farqlanadi. Shunday qilib, efemer va efemeroidlarni alohida gruppa 
sifatida o‘rganish ma’qul. 
Gidrofitlar. Bu gruppaga suvda normal o‘sadigan o‘simliklar 
kiradi, agar ular quruqlikda ildiz oladigan bo‘lsa, u vaqtda ularning 
ildizi tuproqning o‘ta nam qatlamiga taraladi. Bu esa boshqa 
o‘simliklar uchun noqulay hisoblanadi. Kislorodning suvda 
eruvchanligining pastligi va suvda yoki suvga o‘ta to‘yingan 
tuproqda diffuziya tezligi uncha yuqori bo‘lmasligi shunday sharoit 
yaratadiki, unda faqat moslashgan o‘simliklar turi o‘sishi mumkin 
bo‘ladi. 
Yashash 
sharoitining 
o‘ziga 
xosligiga 
bog‘liq 
holda 
tuqimalarining «g‘ovakligi», hujayralar oralig‘ida yirik bo‘shliqlar, 
havo bilan to‘la bushliqlar mavjudligi, ya’ni aerenxima ustunligi 
gidrofitlarning asosiy struktura xususiyatidir. Umuman, hujayralar 
oralig‘idagi havo to‘la bo‘shliqlar sistemasi mezofitlarda ham 
uchraydi, lekin u gidrofitlarda ayniqsa rivojlangan bo‘lib, ular 
tuzilishining o‘ziga xos belgisi hisoblanadi. O‘simliklarning suvga 
botib turgan qismlaridagi bushliqlar suvga botmagan barglar 
og‘izchalari (ustitsalar) orqali o‘zaro bog‘lanadi, bu esa gazlar 
almashinuvi protsessiga va ham kislorodli muhitda joylashgan 
organlarga kislorod kirishiga imkon beradi. Ba’zi gidrofitlarning 
mezalarida hali havo bo‘shliqlari bo‘ladi, bu esa ular urug‘ining 

---

tarqalishiga imkon beradi. Suvga butunlay botib o‘sadigan 
o‘simliklarning havo bo‘shliqlarida kun buyi kislorod to‘planishi 
mumkin, bu kislorod kechasi S0
2
to‘planishi vaqtida nafas olishga 
sarflanadi. 
Suv osti gidrofitlari organlarining g‘ovakligidan tashqari, kuti-
kula va peridermasi yo‘qligi bilan ham suv ustki gidrofitlaridan farq 
kiladi, shuningdek, ularda funksiyasiz og‘izchalar mavjudligi suv 
o‘simliklari evolyutsiya davomida yerda o‘sadigan o‘simliklardan 
kelib chiqqanligidan dalolat beradi. Suvga botib turadigan 
organlarda kutin va suberin bo‘lmasligi o‘simliklar suv va unda 
erigan 
oziq 
moddalarni 
bevosita 
organlari 
yuzasi 
orqali 
o‘zlashtirishiga imkon beradi, bu esa o‘simliklar ildizi orqali oziq 
moddalar o‘zlashtirishiga qo‘shimcha bo‘ladi. Naycha gidrofitlarda 
transpiratsiya oqimi havo oqimi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladigan 
organlar uchun xos bo‘lib, intensivligi bo‘yicha ahamiyatga ega 
emas. Shunga ko‘ra, oziq moddalarni ildizi orqali o‘zlashtirish va 
o‘sishni ta’minlash uchun, bizningcha, faqat ildiz bosimi yetarli 
darajada bo‘lishi kerak. Gidrofitlarning ildizi, odatda, kserofitlar 
bilan mezofitlarnikiga qaraganda kaltaroq va kam shoxlangan bo‘lib, 
uchida tuklar bo‘lmaydi. Nihoyat, gidrofitlarda saqlab turuvchi, 
mexanik va suv o‘tkazuvchi to‘qimalarning atrofiyaga uchraganligi 
ular uchun xosdir; mexanik to‘qimalarning kamligi o‘rnini alohida 
organlarning suzish xususiyati to‘ldiradi. Gidrofitlar gruppasini, o‘z 
navbatida, quyidagi gruppachalarga bo‘lish mumkin: 
suv yuzasida suzib yuruvchilar,
ya’ni ikki muhit-suv va havo 
bilan bog‘liq, lekin tuproqda aloqasi bo‘lmagan o‘simliklar (Lemna 
minor, Splrodela, Salvinia va boshqalar); 
suvga botib, lekin muallaq holda yashaydigan o‘simliklar
(Lemna trisulca, Sorgassum), ya’ni faqat suv muhiti bilan bog‘liq 
bo‘lgan o‘simliklar, ular suvning yoritilgan va aeratsiya protsessi 
yaxshi boradigan qatlamida yashaydi. Bunga ularning oqim bo‘ylab 
tez tarqalishi imkon beradi. 
suvga botgan holda, ildiz chiqaradigan,
ya’ni ikki muhit suv va 
tuproq bilan bog‘liq bo‘lgan o‘simliklar. Bunga Elodea, Vallisner’ia, 
Zostera, ba’zi bir Potamogetonlar kiradi. 
suv yuzasida suzib yuradigan, ildiz chqaradigan 
(3 ta muhit 
bilan bog‘liq bo‘lgan) o‘simliklar. Bu gruppachaga Nymphaea, 
Nyphar, Potamogeton, Sparganiumning ba’zi turlari va boshqalarni 
misol qilib keltirish mumkin. Ular barglarining ho‘l bo‘lmasligi 
o‘ziga xos xususiyatidir. Masalan, Nymphaea barglari mum gubor 
bilan qoplanganligi uchun yuzasida suv tomchilari to‘kilib qolmay, 
tushib 
ketadi; 
bu 
esa 
barg 
og‘izchalari 
(ustitsalari) 
ning 
ho‘llanishdan saqlanishida muhim ahamiyatga ega; 

---

suv 
yuzasiga 
chiqib 
turadigan, 
ildiz 
chiqaradiganlar 
(«amfibiya» o‘simliklar), odatda suvning sayoz joylarida o‘sadi, 
ularning poyasi bilan barglari suv yuzasidan ancha ko‘tarilib turadi 
(Oryza sati'ya, Scirpus, Typha, Spartina, Taxodium va boshqalarda). 
Bu gruppaning ba’zi o‘simliklari (masalan, o‘qbarglilar) uchun 
geterofiliya, ya’ni suvda va ochiq joylashgan barglarining shakli bir-
biridan farq qilishi o‘ziga xos xususiyatdir. Ularning ko‘pchiligi 
gigrofitlarga yaqin turadi. 
Gidrofitlarning ba’zi ekologik-fiziologik xususiyatlarini ham ko‘rib 
chiqamiz. 
Yorug‘lik yaxshi tushadigan joyda o‘sadigan suv o‘simliklari 
ancha yuqori fotosintez intensivligiga ega bo‘ladi (masalan, 
elodeyada); bu esa ekosistema bo‘lgan suv havzasini kislorod bilan 
ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Transpiratsiya protsessi faqat suv 
yuzasida suzib yuradigan va suvdan chiqib turadigan barglarda 
kuzatiladi. Bunday barglardagi transpiratsiya intensivligi gigrofitlar 
yoki mezofitlarda boradigan transpiratsiya intensivligiga yaqin 
bo‘ladi. Suvga botib o‘sadigan va suv yuzasida suzib yuradigan 
gidrofitlarda osmotik bosim juda past bo‘ladi; ular, odatda, 
namlikning pasayishiga juda sezgir bo‘ladi va tezda so‘lib qoladi. 
Ko‘pchilik gidrofitlar vegetativ yo‘l bilan juda tez ko‘payadi 
(masalan, elodeya, ryaska), bu esa ularning juda tez tarqalishiga 
imkon beradi. Elodeyaning juda ham tez tarqalib, o‘rnashib olishi 
yaxshi ma’lum. Chunonchi, u Kanadadan G‘arbiy Yevropa orqali 
juda qisqa muddat ichida Uralga tarqalgan.