Экология асослари ва табиатни муҳофаза қилиш (Ўқув- услубий қўлланма) наманган-2011 Ўзбекистон республикаси

VI.6. ТРАНСЧЕГАРАВИЙ СУВ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
Ҳозирги кунда дунёнинг сиёсий-географик тузилиши ўзгармоқда. Бундай шароитда инсон томонидан биосферага кўрсатилаётган таъсирни тартибга солиш, ижтимоий тараққиёт билан қулай табиий муҳитни сақлаб қолишнинг ўзаро таъсирини уйғунлаштириш, инсон ва табиатнинг ўзаро муносабатларида мувозанатга эришиш муаммолари борган сари долзарб бўлиб қолмоқда. Мавзунинг моҳиятини тўлиқроқ ёритиш учун “трансчегаравий ресурслар” ва “трансчегаравий экологик муаммолари” иборасини моҳиятини очиш мақсадга мувофиқдир. Луғатларда бу атаманинг аниқ таърифи келтирилмаганлиги характерлидир. Э.Б.Алаев (1983) ўнга яқин, Н.Ф.Реймерс (1990) элликдан ортиқ ресурсларга таъриф беради. Бироқ улар орасида тарансчегаравий ресурслар ҳақида маълумот йўқ.
“Транс...” атамаси лотинча (trans) бўлиб, ўзлашма, қўшма сўзларнинг биринчи қисми сифатида қўлланади. У қандайдир фазо, макон, майдон, ҳудуд орқали ҳаракатланиш, уни кесиб ўтиш маъноларида ишлатилади. “Ресурс” сўзи французча (resource) бўлиб, ёрдамчи восита деган маънога эга. Бу ерда жамиятнинг ривожланишида зарур бўлган табиий, иқтисодий, меҳнат, ахборот ва молия ресурслари назарда тутилади. Бизнинг мавзуда асосан табиатнинг таркибий қисми бўлган табиий ресурсларга эътибор қаратилади. Демак, юқоридаги фикрларнинг моҳиятидан келиб чиқиб, табиий “трансчегаравий ресурслар” дейилганда маълум табиий-тарихий ҳудудда шаклланган, мустақил ҳаракатланиш хусусиятига эга бўлган, икки ёки ундан ортиқ давлатлар чегарасини кесиб ўтувчи, жамиятнинг муайян ривожланиш босқичида ишлатиш мумкин бўлган табиатнинг кучи ва яратмасига айтилади¹.
Трансчегаравий ресурсларнинг дастлабки таснифини такомиллаштириш зарурати бугунги кунда география фани олдида турган асосий вазифалардан биридир. Дастлабки тасниф бу ресурсларни бир неча мустақил давлат ҳудудида бўлиши ёки уларни кесиб ўтишини назарда тутсак улар бевосита халқаро ҳуқуқ, аниқроғи халқаро экология ҳуқуқининг объекти эканлиги кўзга ташланади. Шунинг учун ҳам ушбу ресурсларни таснифлашда халқаро ҳуқуқ фанида қўлланиб келинаётган услублардан фойдаланиш мумкин. Унга кўра барча табиий ресурслар кенг маънода икки тоифага бўлинади. Биринчи тоифага миллий табиий бойликлар (ресурслар) кириб, улар маълум давлатнинг суверенитети ёки юрисдикцияси остида бўлади ва шу давлат қонунлари билан муҳофаза қилинади. Иккинчи тоифага ҳалқаро табиий бойликлар кириб, улар алоҳида давлатлар суверенитети остида бўлмайди ёки ўзининг табиий даври жараёнида турли давлатлар ҳудудида вужудга келади ва шунга мос равишда ҳалқаро ҳуқуқ объекти сифатида муҳофаза қилинади (Ю.Аҳмадалиев 2010).