Ekish va o’tqazish mashinalarining asosiy qismlari, turlari va ishlashi

I—I kesimida dala yuzasining ekishdan oldingi serkesak holati ko’rsatilgan. II—II kesimida kesak sidirgich 1 ta`sirida kesaklar dala yuzasi bo’ylab ikki tomonga surilishi ko’rsatilgan. Demak, ekkich sirpangichi kesak ustiga chikib, ketib urug’larni kumish chuqurligi kamaymaydi.


77-rasm.
III—III kesimidagi kumish chetlatkich 3 sidirgich 1 ta`sirida birmuncha surilib koldirilgan kesaklarni yanada chet tomonga kuprok surib kuyadi. Natijada bu kesaklar kurakcha 5 ga tusik bo’lmaydigan joyga borib koladi. Bu jarayon bilan bir vaqtda, ekkich kukragi tuproqni tilib, arikcha yasaydi. Ayni vaqtda ekkich sirpanKichning ikki yonida mayda va namrok tuproq uyumchalari paydo bo’ladi.
Ekkich jaglarining davomi sifatida o’rnatilgan ag’dargich 5, mavjud arikchaning yuqori burchaklarini kesib, tuproqni ikki chetga ag’darib, uyumlaydi. Uyumlar 10 arikchadan uzoklashtirilganligi sababli, dalaning yuza qatlamidagi kurug’ mayda tuproq arikchaga barvaqt tukilmaydi. Bu holat IV—IV kesimda ko’rsatilgan.
Kichik kurakcha 6 lar arikcha tubidagi chigitlarni pastdagi nam tuproq bilan kumadi (V—V kesim). Natijada, arikcha ichida qo’shimcha chuqurcha 11 lar paydo bo’ladi.
Ag’dargich 5 larning ishchi sirtidan tushayotgan tuproq uzluksiz okim bilan kurakcha 7 larning ta`sir zonasiga keladi. Kurakchalar bu tuproqni arikcha ustiga yunaltirib, uchburchak shaklli juyakcha hosil kiladi (VI—VI kesim). Kurakchalar hosil kilgan chuqurcha marzadan tukilgan tuproq bilan bir oz kumiladi. Galtak 8 marza ustini zichlab, uning ikki yonini nishab kiladi. Marza chukkisi dala satxiga barobar bo’lib, undan urug’gacha bo’lgan oralik ekish chuqurligi h_e ga teng (VII—VII kesim).
Universal seyalkalar
Don va dukkakli ekinlar urug’larini katorlab, tor katorlab ekish bilan bir vaqtda, yerga o’g’it solish uchun universal seyalkalardan foydalaniladi. Universal don seyalkasining namunaviy sxemasi 78- rasmda ko’rsatilgan. U bugdoy, arpa, suli, savsar, nuxat, loviya, soya, grechixa, tarik va boshqa ekin­larning urug’ini katorlab ekish bilan bir vaqtda mineral o’g’itni ham solib ketadi.
Seyalka rama 7, traktorga ulash moslamasi 9, urug’ kutisi 1, urug’ 2 va o’g’it miqdorlagich 2a, urug’ o’tkaz gichlar 3, kushdiskli ekkichlar 4, sidirib kumgich 5, pnev­matik g’ildirak 6, ekkichlarni ko’tarish mexanizmi gidrotsilindri, harakatni g’ildirakdan miqdorlagichlarga uzatadigan mexanizm, seyalka ishini nazorat kiluvchi tuzilmadan iborat. Ekkichlari ikki saflab o’rnatilganligi tufayli ularning

78- rasm. Seyalka 
orasiga o’simlik qoldiqlari tikilib va tuproq bilan tulib kolmasligiga erishilgan. Ekkichlarning yerga botishini bosuvchi prujinalarning siqilish darajasini o’zgartirish xisobiga sozlanadi.
Seyalkaning texnologik ish jarayoni kuyidagicha bajariladi: urug’ va o’g’it kutilari 1 dan urug’ va o’g’it miqdorlagichlar 2 yordamida kerakli me`yorda ajratilib, urug’ va o’g’it o’tkaz gich 3 ga tashlanadi va ekkich 4 orqali esa tayyorlangan arikcha tubiga borib tushadi. Tuproqning pastga qarab erkin siljishi xisobiga urug’ qisman kumiladi. urug’larni batamom kumish jarayonini kumgich 5 tugatadi.
Don seyalka-kul tivatori ishlov berilmagan angizda faqat urug’ ekiladigan yulakchalarga ishlov berib, urug’ ekib, o’g’itni soladi va zichlaydi (141- rasm). Angizning 70% dan ortiqrok qismi saklab kolinishi sababli, kuchli shamolning yosh nihol larga ta`siri keskin kamayadi.

80-rasm. Don seyalkasi.
Seyalka-kul tivator rama 5, oldingi pnevmatik g’ildirak 2 va orqadagi zichlovchi g’ildirak 9, urug’ va o’g’it kutisi 7, urug’ va o’g’it uchun miqdorlagichlar, urug’ o’tkaz gichlar, uk-yoysimon tumshukli ek­kich 1, miqdorlagichni harakatlan­ti­ruv­chi mexanizm, gidrotsilindr 8 yordamida ekkichlarni ko’taradigan mexanizm, tirkagich 3 lardan tu­zilgan.
S eyalka 22...25 sm kenglikdagi yulakchaga urug’ eksa, ularning ora­sida ishlov berilmagan 10 sm yulakcha koldiriladi. Ekkichlar­ning tuproqqa botish chuqurligi gidrotsilindr shtogidagi xalkani siljitish hamda tortki 6 ning uzunligini o’zgartirish xisobiga sozlanadi.
Pnevmatik seyalkalar ikki turda yasaladi. Birinchisi, 128- rasm­dagidek, pnevmatik miqdorlagichlar har kator uchun o’rnatilgan bo’lib, ular bevosita me`yorlashni ta`minlab beradi. Ikkinchisi esa 142- rasmdagi sxemada ko’rsatilgandek, ko’p katorli seyalka ekadigan jami urug’ni bir joyda me`yorlab, uni keyinchalik hamma ekkichlarga bir tekis taksimlaydigan va ularga pnevmatik vosita yordamida yetkazib beradigan kilib yasaladi.
Ikkala usulda ham seyalkaning ta`sirida urug’ning shikastlanishi (an`anaviy mexaniq miqdorlagichli seyalkaga nisbatan) keskin kamayadi. Pnevmatik seyalka bilan katta tezlikda urug’larni bexato ekish imkoniyati mavjud.
Me`yorlangan urug’ni ekkichlarga pnevmatik vosita bilan yetkaza­digan tirkalma seyalka, bunker 2, miqdorlagich 4, ventilyator 12, taksimlagich 1, urug’ o’tkaz gich 5 va 7 lar, ekkich 9, kumgich 8, Kildirak 11 lardan tuzilgan. Bunday seyalkalar bir nechta modullardan yiKilib, ularning kamrov kengligi 5ѕ15 m gacha o’zgarishi mumkin.
Bunker 2 seyalkaning markazida o’rnatilgan va uning ichida tuzitkich 3 va miqdorlagichga yirik jismlarni tushirmaydigan tur o’rnatilgan.
Kerakli urug’ni katta o’lchamdagi novli galtaksimon miqdorlagich 4 me`yorlaydi.
Ventilyator 12, hosil kiladigan havo okimi urug’larni bosh karnay 5 orqali bevosita taksim­lagich 1 ga yetkazib beradi. Shundan sung, taksimlagich urug’larni shlangasimon egiluvchan urug’ o’tkaz gichlarga teng bo’lib beradi.urug’ o’tkaz gichlar soni sektsiyadagi ekkichlar soniga teng bo’ladi.
Bunday seyalkaning ish jarayoni kuyidagicha bo’ladi: bunker 2 dagi urug’lar tuzitkich 3 yordamida miqdorlagich 4 ga uzluksiz tushirilib turiladi. o’altak esa kerakli miqdorda ajratib olgan urug’larni bosh karnay 5 ning ichiga tashlaydi. Ventilyator 12 hosil kilayotgan havo okimi urug’larni bosh karnay 5 orqali taksimlagich 1 ga olib keladi. Uavo okimining bosh karnay bo’ylab yurish tezligi (27ѕ68 mG’s) uning ichidagi drossel tuskich 10 yordamida sozlanadi. Bosh karnayning ichiga Kaltakdan urug’ tushadigan joyiga soplo 6 o’rnatilgan. Soplo 6 ning kundalang kesimi bosh karnaynikiga nisbatan oz bo’lganligi sababli, u yerdagi havo tezligi ortib, bosim pasayadi. Natijada galtak ajratib bergan urug’lar tez surib olinadi. Bosh karnayning ishchi qismi burmalangan bo’lib , uning ichki yumshok devorlariga ko’p marta urilgan urug’lar harakati sekinlashib, bir tekis okimga aylanadi va taksimlagichga yetib boradi. urug’lar taksimlagich ichidagi konusning chukkisiga urilishi natijasida bir tekis sochilib, hamma urug’ o’tkaz gichlarga bir xil taksimlanadi. urug’ o’tkaz gichlar orqali 3...5 mG’s tezlikdagi havo okimi bilan ekkichlarga yetkaziladi va tayyorlangan arikcha tubiga tushirib, tuproq bilan kumiladi.
Bunday seyalkalar universal xisoblanib, ular yordamida barcha don ekinlari, sabzavot, paxta, sorgo urug’lari eqilishi, granulalangan o’g’it, zaharli kimyoviy moddalarni ham yerga solish mumkin.
Universal seyalkalarni ishga tayyorlash. Seyalka ekin ekish uchun dalaga chiqarilishdan oldin uning ishchi qismlari va mexanizmlarining texnik holati, ekkichlar kancha to’g’ri joylashtirilgan­ligi, miqdorla­gichlar tayinlangan urug’ me`yorini ajratishi va ularning barchasi bir maromda ishlashi tekshiriladi. Iztortkichning uzunligi va urug’ni kumish chuqurligi keragicha tayinlanadi.
Miqdorlagichlar, urug’ o’tkaz gich va ekkichlarning sozlanishiga aloxida e`tibor berish kerak. o’altaklarni tugarakchalar bilan birgalikda erkin aylanishini, galtaklar kiydirilgan val, kul bilan sozlanadigan tutkichni burganda, erkin surilishini ta`minlash kerak. Bukilgan, pachok bo’lgan, yirtilgan urug’ o’tkaz ­gichlardan foydalanish mumkin emas. Ekkichlardagi disklar tutashgan joyida ular orasidagi tirkish 1,5 mm dan ortiq bulmasin. Ekkich disk tigining qalinligi 0,5 mm dan ko’p bulmasligi kerak.
Ekkichlarni joylashtirish. Maxsus taxtada ekkichlarni bir-biriga nisbatan bir xil masofada joylashtirish sxemasi chiziladi va uni ekkichlar tagiga yotkizib, chizmaga qarab ularni tegishlicha surib o’rnatiladi.
Miqdorlagichlarni bir xil me`yorga o’rnatish. Sozlovchi tutkich yordamida hamma galtaklar korpus ichiga maksimal kiritiladi. Ularning cheti tugarakcha bilan bir tekislikda yotishi kerak. Agar birorta galtak tugarakchadan 1,0 mm ga fark kilsa, shu miqdorlagich­ning korpusi bunkerga nisbatan tegishli tomonga surib maxkamlanadi. Muftaning kovurKasi bilan tub orasidagi tirkish tekshiriladi va sozlanadi. Mazkur tirkish don ekinlari urug’lari uchun 1ѕ2 mm, nuxat kabi yirik urug’lar uchun 8ѕ12 mm kuyiladi.
Barcha miqdorlagichlar bir xilda urug’ ajratayotgan yoki ajratmayot­gan­ligini tekshirish uchun seyalka g’ildiragi yerdan birmuncha ko’tarib kuyiladi va barcha miqdorlagichlardan urug’ o’tkaz gichlar ajratilib, ularga xaltachalar kiydiriladi. Shundan sung g’ildirakni kul bilan 10 marta aylantirib tuxtatiladi. Uar bir miqdorlagich me`yorlab bergan urug’ massasi m₁; m₂; ѕm_n (n=1,2,3…) tarozida o’lchanib, ularning o’rtacha arifmetik kiymati kuyidagicha aniqlanadi:

Miqdorlagichlarning urug’ni me`yorlashdagi farklanish koeffitsienti
(89)
Bu yerda, n — miqdorlagichlar soni;