Ehtimolliklar nazariyasi va matematik statistika

0 ‘zbekistonda ehtimolliklar nazariyasi va
matematik statistika fani
Yuqorida keltirilgan ehtimolliklar nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi to‘rtinchi davrida (XX arsning 30-yillaridan bosh-lab) 0 ‘zbekistonda ehtimolliklar nazariyasi va matematik statisti­ ka sohasida butun dunyoga tanilgan ilmiy maktab yaratildi. Bu maktabning asoschilari, shu sohaning yirik namoyondalari akademiklar Vsevolod Ivanovich Romanovskiy (1879-1954), Toshmuhammad Aliyevich Sarimsoqov (1915—1995), Sa'di Hasa­ novich Sirojiddinov (1920—1988) edilar. Quyida biz bu buyuk allomalar faoliyati haqida qisqa boisa ham maiumotlar berishga harakat qilamiz.

V. I.Romanovskiy 1879-vil 5-dekabrida Qozogistonning Vemiy (hozirgi Olma-ota) shahrida tugildi. Uning yoshlik yillaridayoq Romanovskiylar oilasi Toshkentga ko'chib kelgan edi. U o‘rta maktabni (aniqrogi o'sha paytdagi real bilim yurtini) bitirgandan so‘ng, Sankt-Peterburg Universitetining fizika-matematika fakul-tetiga o'qishga kiradi. Universitetda unga mashhur rus matemati-

196

gi Andrey Andreyevich Markov (1856—1921) ustozlik qilgan. 1904- yilda V. I. Romanovskiy universitetni a’lo baholar bilan bitir-gandan so‘ng, uni profcssorlik lavo/.imiga tayyorlash uchun magis-traturaga qabul qilindi (A.A.Markov rahbarligida). V.T.Romanov-skiyning ilmiy va pcdagogik faoliyati Sankt-Pctcrburg Univer-sitetida privanl-dotsentlik lavo/imidan boshlangan (1906-y). Keyinchalik u Varshavadagi Rus uUnivcrsilctida, Roslovning Don Universitetida ishlagandan so‘ng, 1917-yili Toshkentga qaytib keladi va mahalliy girnnaziyalarda matemalika va fizikadan darslar bera­ di. 1918-yilda Toshkentda bir guruh o'zbek ziyolilarining tashab-busi bilan hozirgi Mirzo Ulug'bek nornidagi 0 ‘zbekiston Milliy Universiteti ochildi va tez orada V.l.Romanovskiy bu o‘quv maska-nida faoliyat ko‘rsata boshladi.

V.l.Romanovskiy ko‘p qirrali olim bo‘lgan. Masalan, uning birinchi dissertatsiyasi mexanikada ko‘p uchraydigan dilTcrensial tenglamalarni integrallash masalalariga bag'ishlangan. Lekin u uchun ehtimolliklar nazariyasi va matematik statistika asosiy mu-taxassislik boMgan desak, xato qilmaymiz. U o‘zining ustozi A.A.Markov tomonidan kiritilgan «tasodifiy miqdorlarni zanjir arqoni» bog'liq bolishligi tushunchasini umumlashtirdi va aniq-lashtirdi. V.l.Romanovskiy XX asr boshida R.Frobuonis tomoni­ dan yaralilgan manfiy boMmagan matritsalar nazariyasini ken-gaytirib, uni Markov zanjirlariga tadbiq etdi. Bu ishlar hozirgi zamon ehtimolliklar nazariyasida «Romanovskiyning matritsa metodlari» nomi bilan o‘z mavqeyiga ega bo‘ldi.
V.l.Romanovskiy haqli ravishda «Matematik statistika»ning mustaqil matematik fan sifatida shakllanishiga asos solgan olim-lardan biri hisoblanadi. Bu fikrning isbotini bu sohada birinchi bo'lib rus tilida 1938-yilda Moskvada chop etilgan «MaTewa-THHecxa« CTaTHCTW

197