Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

1.3.1-чизма
И ктисодий хавф си злик мазмуни
Е.Бухвальд эса иқтисодий хавфсизликни иқтисодий 
тизимнинг аҳоли ҳаёт фаолиятининг нормал шароит- 
ларини яратиш , халқ хўжалигини ресурслар билан 
барқарор таъминлаш ҳамда миллий давлат манфаат- 
ларини амалга оширишга қодирлигини ифодалайдиган 
сифат кўрсаткичи деб таърифлайди18.
“Иқтисодий хавфсизлик” тушунчасининг моҳиятини 
англаш учун, энг аввало, «ривожланиш», «барқарор- 
лик» ва «хавфсизлик» тушунчалари ўртасидаги ўзаро 
боғлиқликни аниқлаш лозим бўлади. Ушбу тушунчалар 
иқтисодий хавфсизликнинг асосий атрибутлари, ком- 
понентлари ҳисобланади. Агар миллий иқтисодиёт ри- 
вожланмаса, у ҳолда унинг амал қилиш имкониятла- 
ри, ички ва ташқи таҳдидларга қаршилиги, турли ўзга- 
ришларга мослашувчанлиги камаяди.
17 Спанов М. Экономическая безопасность: сушностъ, критерии, фармн 
/ / Транэитная экономика, 1998. - С.З.
18 Ўша манба
18
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Барқарорлик ва хавфсизлик бир бутун тизимнинг 
муҳим элементлари бўлиб, уларни бир-бирига қарама- 
қарши қўйиш мумкин эмас. Барқарорлик иқтисодий ти- 
зимнинг, тиэим ичидаги вертикал, горизонтал ва бош- 
қа алоқаларнинг мустаҳкамлиги, ишончлилиги, ички ва 
ташқи «юклар», таҳдидларни кўтара олиш қобилияти- 
ни ифодалайди. Хавфсизлик эса тизимдаги объектнинг 
ички ва ташқи тахдидларнинг мавжудлиги шароитида 
яшай олиш ҳамда ривожланиш қобилиятига эгалик, 
кўзда тутилмаган, аниқланиши қийин бўлган нохуш 
омиллар таъсирига бардошлилик ҳолатини ифодалай- 
ди (1.3.2-чизма).
1.3.2-чияма
“Рийожланиш ", “баркарорлик” ва “хав ф си зл и к ”
туш унчаларинииг ўзаро боғлиқлиги
Ушбу фикрлэрга асосланган ҳолда “иқтисодий хавф- 
сизлик” тушунчасини миллий иқтисодиёт мустақилли- 
ги, унинг барқарорлиги, мустаҳкамлиги, доимо янги- 
ланишга ва ўз-ўэидан такомиллашиб боришга қодир- 
лигини таъминловчи шарт-шароитлар ва омиллар йи- 
ғиндиси18 *
деб таърифлаш мумкин.
Илмий иқтисодий адабиётларда ушбу таъриф энг 
тўғри таъриф сифатида эътироф этилмоқда20. Иқтисо-
,в Экономичсская теория Учебник для студентов вузов. / / Колл. авт:
К.Х.Абдурахманов и др /. -Т.: Ш арк 1999. - С 56П.
20
Сланов М. Экономическая безопасность: сутцвость, критерии, формьг 
/ / Транзитная экономика, 1998. К?4.- С.4.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дий хавфсизлик иқтисодиёт ва хокимият институтла- 
рининг шундай ҳолатидирки, бундай ҳолатда мамлакат 
миллий манфаатларининг кафолатли ҳимояланганли- 
ги, мамлакат иқтисодий ривожанишининг ижтимоий 
йуналтирилганлиги, ички ва ташқи жараёнлар ривож- 
ланишининг энг ноқулай шароитларида ҳам мудофаа 
салоҳиятининг етарли даражада таъминланганлигини 
ифодалайди.
Иқгисодий хавфсизлик иқгисодиётнинг турли субъект- 
ларига тепппли бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: ало- 
ҳида фуқаролар; хусусий тадбиркорлик, бизнес; давлат 
корхоналари; миллий иқгисодиёт; давлат.
Ички иқгисодий соҳаларда хавфсизлик табиий, техни- 
кавий-иқтисодий, инфратузилмавий, ижтимоий, микро 
ва макроиқгисодий ривожланишнинг бошқа омиллари, 
шунингдек, беқарорлик, тангликни келтириб чиқарув- 
чи ички ва ташқи таҳдидлар таъсиридан ҳимоя қилув- 
чи ички иммунитетлар билан боғликдир.
Ташқи иқтисодий соҳадаги хавфсизлик мамлакат- 
нинг жаҳон бозоридаги рақобатбардашлиги, миллий 
валютаси барқарорлиги, давлатнинг молиявий аҳволи 
билан тавсифланади.
Илгари икки карама-қарши ижтимоий-сиёсий тизим 
мавжуд бўлган даврда иқгисодий хавфсизлик ўз моҳияти- 
га кўра “миллий хавфсизлик” тушунчасига тўлиқ мос ке- 
лар эди. Эндиликда жаҳон социалистик лагери барбод бўлга- 
нидан сўнг бу тушунчаларнинг бир-биридан фарқланиш 
даражаси ортди. Жаҳон хўжалик тизимига кириб бораёт- 
ган ёш муетақил давлатлар учун иқгисодий хавфсизликни 
таъминлашдаги энг муҳим муаммо мамлакат иқтисодий 
мустақиллигига эришишдан иборат бўлиб колди.
Ўтиш, яъни транэит иқтисодиётга эга бўлган, бо- 
зор иқтисодиётига ўтиш мақсадида ислоҳотларни амалга 
ошираётган мамлакатларда иқтисодий хавфсизликни 
таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Уларда, шу жум- 
ладан, Ўэбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий 
ислоҳотлар мамлакатнинг геополитик ҳолатини, унинг
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳозирги замон жаҳон иқтисодий тизимидаги ўрнини туб- 
дан ўзгартириб юборади.
Ислоҳотлар кишиларнинг, иқтисодиёт субъектла- 
рининг мотивация механнзмлари, манфаатлари ҳамда 
иқтисодий фаолиятига таъсир кўрсатади. Шунингдек, 
ислоҳотлар ишлаб чиқаришнинг моддий асосларига, 
иқтисодиётнинг таркибий туэилиши ўэгаришига, илмий- 
техникавий салоҳиятига, иқтисодий мувозанат ва ўсиш- 
га таъсир этади. Бундан ўэ-ўзидан иқтисодий хавфсиз- 
ликни таъминлаш муаммоларининг иқтисодий ислоҳот- 
лар мақсади, стратегияси ва уни амалга оширишнинг 
устувор йўналишлари билан боғлиқлиги т^^ғрисидаги 
хулоса келиб чиқади.
Ўтиш даврида давлатнинг иқтисодий хавфсизлик 
стратегияси, авваламбор, аҳолининг нормал ҳаёт дара- 
жасини бир меъёрда ушлаб туриш, жамиятнинг ижти- 
моий-сиёсий хавфсизлиги, миллатлараро тотувликни 
таъминлаш, давлатнинг конституцион тизими асослари- 
ни сақлаш ҳамда мустаҳкам миллий қадриятлар ва ман- 
фаатлари тизимини шакллантиришга йўналтирилади. 
Бундай жараёнда барқарорлик ва хавфсизликни таъмин- 
лаш механизмлари қарама-қарши характерга эга бўлиб, 
улар катта иқтисодий харажатлар сарф қилишни тақо- 
зо этади. Ушбу харажатлар миллий хўжалик ва таби- 
ий-иқтисодий салоҳиятнинг ўрни қопланмайдиган сар- 
фидан иборат бўлиб, унинг миқцори иқтисодий беқарор- 
ликнинг муҳим омилига айланиши ҳеч гап эмас. Шунинг 
учун ҳам чуқур танглик ёки ўтиш даврларида инсон, 
иқтисодиёт, жамиятга келтирилган зарар ва харажат- 
ларни камайчириш иқтисодий хаифсизликни таъминлаш- 
нинг муҳим тамойили бўлиши мумкин. Иқгисодий хавф- 
сизлик тамойиллари сифатида ижтимоий-иқтисодий ти- 
зим ҳолатининг қуйи чегарасини ифодаловчи кўрсаткич- 
лар қўлланади. Мазкур қуйи чегаралардан паст кўрсат- 
кичларда иқтисодий тизим учун таҳдидлар вужудга ке- 
лади, ҳатто тизимнинг бузилиши, деградацияси юз бера 
башлайди. Ушбу қуйи чегара ва унинг миқдорий ўлчам-
21
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларини аниқлаш, белгилаш учун қуйидагиларни амалга 
ошириш лозим бўлади:
- миллий иқтисодиёт ва иқтисодий тизим фаолия- 
тининг асосий шарт-шароитларини ўрганиш ва уларни 
тавсифловчи кўрсаткичларни аниклаш;
- миллий иқтисодиётни танглик ва беқарорликка 
олиб келувчи сабабларни аниқлаш;
- турли танглик, хавфли ҳолатлар юзага келиши- 
нинг тартиби ва имкониятларини бақолаш;
- хавфсизлик ва барқарорликни сақлашга хавф со- 
лувчи таҳдидларнинг олдини олиш йўлларини аниқлаш.
Таъкидлаб ўтиш жоизки, “иқтисодий хавфсизлик” 
тушунчаси риск категорияси билан узвий боғлиқцир. 
Узоқ йиллар давомида иқтисодиётни бошқариш наза- 
рияси ва амалиётида, айниқса, макроиқтисодиёт дара- 
жасида унинг ривожланишига қатъий белгиланган жа- 
раён сифатида қаралган. Ушбу ж араёнда хўжалик 
қарорларининг кутилмаган натижаларга олиб келиши, 
такрор ишлаб чиқариш жараёнлари бузилишининг у 
ёки бу салбий оқибатлари назарда тутилмас эди. Бу эса 
иқтиеодий риск омилларига эътибор бермаслик оқиба- 
ти эди. Зеро иқтисодий риск категприясидан фойдала- 
ниш иқтисодий хавфсизликни таъминлашда муҳим 
аҳамиятга эгадир. Бунда рискни баҳолаш билан уни бош- 
қаришни бир-биридан фарқ қилиш лозим бўлади. Риск- 
ни баҳолаш эксперт, эхтимоллик характерига эга, чунки 
иқтиеодиетга таъсир кўрсатувчи омиллар ва қабул 
қилинган хўжалик қарорлари оқибатларининг ноаниқ- 
лиги бунга сабаб бўлади. Рискни бошқариш фавқулодда 
содир бўладиган ижтимоий-иқтисодий ҳодисаларни 
олдиндан пайқаб олиш ва уларнинг оқибатларини юм- 
шатиш, кучсизлантириш ва бартараф этишни тақозо 
этади. Бунда у ёки бу танглик ҳолатининг пайдо бўлиш 
эхтимоллигини баҳолаш билан бир қаторда, у билан 
боғлиқ равишда кўриладиган зарар ва йўқотишларни 
ҳам олдиндан баҳолаш мақсадга мувофиқдир. Бундан 
иқтисодий хавфсизлик даражасини баҳолаш риск омил-
22
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларини 
тахдил
қилиш билан биргаликда йўқотиш (за- 
рар) категориясидан фойдаланишни қам тақозо этади. 
Йўқотиш, зарар ҳақиқий, кутилган, потенциал, ком- 
пенсация қилинмайдиган, яъни ўрни тўлдириладиган 
ва тўлдирилмайдиган бўлиши ҳам мумкин. Йўқотиш ва 
кўрилган зарарлар қамда уларнинг ўрнини коплаш учун 
зарур бўлган ресурсларнинг вужудга келиши характе- 
рига кўра, риск омилларн ёки уларнинг амал қилиши 
билан боғлиқ нохуш ижтимоий-иқтисодий ҳодиса ва 
ҳолатларнинг салбий оқибатларм қуйидаги даражалар- 
да намоён бўлади:
- локал (алоҳида ҳудуд, аҳоли гуруҳи, корхона) да- 
ражасида;
- мезодаражада (халқ хўжалиги соҳалари, секторлари);
- умуммиллий ва глобал даражада.
Турли иқтисодий таҳдидлар, нохуш ҳолатлар оқиба- 
тида кўрилган эарарлариинг ўрнини қоплаш учун за- 
РУР бўлган харажатларни прогноз қилиш ҳам муҳим 
аҳамиятга зга. Бунинг натижасида фавқулоддаги ҳолат- 
лар оқибатида кўриладиган зарарни қоплаш, барқарор 
ижтимоий-иқтисодий ривожланишни таъминлаш га 
йўналтирилган ресурсларни баҳолаш ва ўэ вақтида 
шакллантириш учун имконият яратилади. Шунга боғ- 
лиқ равишда компенсацион ресурслар ва компенсаци- 
он салоҳият (потенциал) тушунчаларини бир-биридан 
фарқ қилиш лозим бўлади.
Компенсацион ресурслар ўз мазмунига кўра суғур- 
та, захира, резерв ресурсларни англатади Компенса- 
цион салоҳият (потенциал) мамлакат иқтисодиётининг 
танглик, нохуш ҳолатларга қайишқрқлигини, унинг ол- 
дини олиш ва уни енгиб ўта олиш, хўжалик жараёнла- 
рининг ижтимокй-иқтисодий ривожланишнинг барқа- 
рорлиги ва мустаҳкамлигини тиклай олиш кобилияти- 
ни англатади. Компенсацион салоҳият 
миллий
иқтисо- 
диет, халқ хўжалигининг бирон-бир сектори ёки би- 
рон-бир йирик ҳудудда нохушликлар вужз^дга келга- 
нида уларни тиклай олишга қодирлигини ифодалайди.
Компеясацион салоҳият ўз ичига қуйидагиларни олади:
23
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш характери- 
даги модций захиралар;
- ҳудудлар бўйича жойлаштирилган махсус эахи- 
ралар;
- танглик, нохуш ҳолатлар епдир бўлган жойларга 
моддий ресурсларни етказиб бериш учун зарур бўлган 
қўшимча транспорт воситалари имкониятлари;
- йирик тиклаш ишларини амалга ошириш учун за- 
рур бўлган қўшимча резерв қувватлари, айниқеа, энер- 
гетика тармоқларида, шунингдек, техник воситалар;
- аҳолига ижтимоий ёрдам кўрсатиш ва аҳолииинг 
ижтимоий қўникиш ҳосил қилиши учун резерв имка- 
ниятларни сақлаш (1.3.3-чизма).
Компенсация салоҳияти, шунингдек, молиявий ре- 
зервлар, суғурта тизимлари, халқаро ёрдам ва хай- 
рия фондлари имкониятлари, соғлиқни сақлаш тизи- 
мининг мобиллиги ва компенсация функцияларининг 
ривожланиши, кадрларни қайта тайёрлаш имконият- 
лари билан хам тавсифланади.
Мамлакат иқтисодий тизимининг турли даражала- 
ридаги иқтисодий муносабатлар иқтисодий хавфсизлик 
объектлари ҳисобланади:
- макроиқтиеодий даражадаги мамлакат иқтисодиёти;
- ҳудудий ва тармоқ даражасидаги худуд ва тармоқ 
иқтисодиёти;
- оила ва шахс даражасидаги мамлакат фуқарола- 
рининг ҳар бирининг иқтисодий манфаатлари. Юқори- 
да билдирилган фикрларга асосан хулоса қилиб, кенг 
маънода иқтисодий хавфсизликни миллий иқтисодиёт- 
нинг самарали, динамик ўсишига, унинг жамият, дав- 
лат, шахс эҳтиёжларини қондиришнинг, ташқи бозор- 
да рақобатга бардошлилигини таъминловчи, турли таҳ- 
дид ва йўқотишлардан кафолатловчи ички ва ташқи 
шароитлар йиғиндиси деб таърифлаш мумкин бўлади. 
Ушбу таърифдан келиб чиққан ҳолда мқтисодий хавф- 
сизликни таъминлаш учун, ўтиш даврида унга хавф со- 
лувчи ички ва ташқи таҳдидларни таҳлил қилиш му- 
ҳим аҳамият касб этади.
24
www.ziyouz.com kutubxonasi

---