E. H. Eshboyev, Y. M. Fayziyev teri va tanosil kasalliklari

TERI ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYAS1

Normal teri anatomiyasi va fiziologiyasini o'rganish. Bolalar va keksalar terisining o'ziga xos xususiyatlari

Odam terisi butun gavdani berkitib turuvchi qoplam bo'lib qolmay, balki barcha ichki a'zolar bilan chambarchas bog'lanib, qator muhim vazifalarni bajaradi. Insonning sog'lig'i yurak, qon tomirlar, endokrin, asab tizimlari funksiyalari bilan bir qatorda, terming xususiyatiga ham bog'liq. Terining barcha xususiyatlarini o'rganish uchun teri anatomiyasi, gistologiyasi va fiziologiyasini tibbiyot hamshirasi, albatta, bilishi zarur.

Katta yoshdagi odam terisining umumiy sathi 1,5—2 m², qalin-ligi tananing turli joyida turlicha bo'lib^ 0,5 mm. dan 2 mm. gacha, kaft va tovonda 4 mm. gacha yetadC Teri butun badanni qoplab, og'iz, burun, siydik chiqarish kanali, anus sohasida shilliq pardalarga aylanadi. Gavda og'irligining 16—18 % ni, teri osti yog' qavatsiz esa 5 % ni tashkil qiladi) Terining 70 % suv, 30 % oqsillar (kollagen, elastin, retikulin), uglevodlar (glukoza, glikogen, mu-kopolisaxaridlar), lipidlaj, mineral tuzlar (natriy, magniy, kalsiy) va fermentlardan iboratvTeri o'ziga xos rang va tusga ega bo'lib, u donador va muguz qavatlarining qalinligiga, tomirlarning yuza joylashishiga, shu bilan birga melanin pigmentining ko'p-ozligiga qarab belgilanadi. Terining rangi tashqi va ichki omillar ta'sirida o'zgarib turishi mumkin^Uning yuzasi odatda notekis, unda son-sanoqsiz egatcha, burma va chuqurchalar bo'lib, ular bir-biri bilan kesishgan joylarda uchburchaklar, rombiklar shaklini hosil qiladi. Panjalarning dorsal yuzalarida bular, ayniqsa, yaqqol ko'rinib turadi. Barmoqlarning kaft yuzalarida teri egatchalari konsentrik aylana shaklida joylashgan. Bu shakllar har bir shaxsda o'ziga xos «naqsh»ni hosil qiladi. Shaxsni aniqlashda (daktilloskopiya) odatda shu naqshlarning izidan foydalaniladi.

( Terining ko'p qismi tuk bilan qoplangan. Og'iz lablari, tovon, kaftning ichki qismi, olat boshi, qin dahlizi, katta va kichik uyatli lablarning ichki sohalarida tuk (jun) bo'lmaydi. Terida juda ko'p ter va yog' bezlari hamda ularning teshikchalari joylashgan. Qo'l va oyoq barmoqlarining uchida tirnoq plastinkalari bor. С Terining mikroskopik tuzilishiga qarab uch qism tafovut qilinadi:

1. 
   Epidermis — terining ustki qismi.
   
2. 
   Derma — asl qismi.
   

3.Gipoderma — teri osti yog' kletchatkasub

Epidermis (Epidermis) ko'p qavatli muguzlanuvchi (shoxlanuvchi) epiteliylardan tashkil topgarbva ular bir-biridan hujay-ralarning shakli, tuzilishi bilan farq qiladi. Epidermisda quyidagi qavatlar bo'ladi:

1. 
   Bazal qavat (stratum basale).
   
2. 
   Tikansimon qavat (stratum spinosum).
   
3. 
   Donador qavat (stratum granulosum).
   
4. 
   Yaltiroq qavat (stratum lucidum),
   
5. 
   Muguz qavat (stratum comeum):
   

Bu qavatlar kaft va tovon sohasida juda yaxshi rivojlangan, yaltiroq qavat esa yuz, ko'krak, qo'l va oyoqlarning bukiladigan joylarida yaxshi ko'rinmaydi. Umuman, olimlarning elektron mik­roskopik izlanishlaridan shu narsa ma'lum bo'ldiki, epidermis yal­tiroq qavatini odam terisidan bir bo'lak qavat sifatida ajratib bo'lmas ekan. Bazal, tikansimon va donador qavatlar yig'indisi Malpigi qavati deb ham ataladi.

(jBazal qavat ten ustki qismi (epidermis)ning eng chuqur qavati bo'lib, pastdan derma bilan chegaralanib, yirik, bo'ychan, yaxshi bo'yaladigan oval yadroli bir qator silindrsimon hujayralardan tashkil topgan. Yadrolari xromatinga boy, sitoplazmasi bazofil xususiyatga ega. Hujayralar oraliqlarida kichik tirqishlar (hujay-ralararo kanallar) bo'lib, ularda to'qima suyuqligi harakat qiladi. Bazal qavat hujayralari bir-biri bilan desmosomalar orqali biri-kadi. Bu qavat hujayralari asosiy yoki o'suvchi qavat ham deb ataladi. Chunki epidermisning yuqorida yotgan hamma qavatlari o'sha bazal hujayralardan muttasil o'sib chiqib turadi. Bazal qavat hujayralari doimo mitoz yo'li bilan bo'linib boradi. Ularning ko'payishi natijasida muguzlangan va nobud bo'lgan hujayralar yangi, yosh hujayralar bilan muttasil almashib turadi. Yadrosiz, plastinkasimon ko'rinishdagi muguzlangan hujayralar teri yuzasidan asta-sekin, sezilmasdan ko'chib turadi, bu hodisa fiziologik normal hoi bo'lib, odamda butun umr davom etadi.

Bazal qavat hujayralari uch qismida melanin pigmenti donachalarini tutadi. Buni ayollarning ko'krak uchi, qo'ltiq, jinsiy a'zolar va anus atrofi terisida, qora tanlilarda tikansimon qavat hujayralarida ham kuzatish mumkin.

Pigment donachalarini saqlovchi bunday hujayralar melanotsitlar (pigment hujayralar) deb yuritiladi. Melanotsitlar gemotoksinli eozin bo'yog'i bilan yaxshi bo'yalib, sitoplazmasi och bazofil, yadrosi to'q rangga kiradi. Kumush tuzi eritmasi bilan ishlanganda, hatto hujayralarning uzun tarmoqlangan melanin donachalarini saqlovchi o'simtalar ko'rinadi. Melanin pigmenti melanotsitlar sitoplazmasida tirozinaza fermentining tirozinga ta'sirida, ya'ni uning oksidlangan mahsulotlarini polimerizatsiyalash natijasida yuzaga keladi. Melanotsit ichidagi melanin pigmenti shu hujayra o'simtalari orqali bazal qavat hujayralariga o'tadi. O'zi pigment ishlab chiqarmay, melanin oluvchi bunday hujayralar melanoformlar deyiladi. Tadqiqotchilarning fikricha, 1 mm² teri yuzasida melanin ishlab chiqaruvchi 1155 tacha donacha bo'lar ekan. Terining rangi pigment donachalari — melanotsitlarning miq-doriga bog'liq. Melanin hosil bo'lishida A va С vitaminlarining ahamiyati katta. Melanin pigmenti organizmni nurlarning zararli ta'siridan saqlaydi. Ma'lumki, oftob ta'sirida terida pigment to'planib, badan qorayadi. Bu esa organizmning o'ziga xos himoya reaksiyasi bo'lib, hujayralarning yadrolarini, shuningdek, chuqurroq joylashgan hujayra hamda to'qimalarni ultrabinafsha nurlarning kuchli (kuyish) ta'siridan himoya qiladi. Melanin pigmenti yetishmasa, terida har xil kattalikdagi gipopigmentli yoki depig-mentlangan dog'lar, masalan vitiligo (pes) kasalligi paydo bo'ladi.

Tikansimon qavat bazal qavat ustida joylashgan 5—10 qator kUbsimon hujayralardan iborat bo'lib, donador qavatga yaqinlashgan sari u yassilanib boradi. Tikansimon qavat hujayralari protoplazma o'siqchalari (tikanlari) bilan bir-biriga tutashgan bo'lib, ular hujayralararo ko'prikchalar deb ataladi. Bu hujayralar sitoplazmasida tonoflbrillar yaxshi rivojlangan, ularning uchi desmosomalar (o'sk}chalar)ga ulanib ketadi.

Donador qavat. Bu qavatning donador deyilishiga sabab, hujayralari o'z sitoplazmasida ishqoriy anilin bo'yoqlari bilan yaxshi bo'yaladigan keratogialin moddasidan tashkil topgan donachalar tutishidir. Donador hujayralar 2—3 qavatdan iborat, duksimon shaklga ega. Ular zich joylashib teri sathiga parallel yotadi. Hujayralarning yadrosi oval, ancha kichkina, xromatinga kambag'al, hatto ba'zi hujayralarda yadro bo'lmaydi. Sitoplazmadagi donachalar tuzilishi jihatidan DNK (dezoksiribonuklein kislota)ga yaqin turadi. Mana shu qavat tufayli teri o'ziga xos rangda bo'ladi.

Yaltiroq qavat (tiniq qavat) donador qavat ustida joylashgan bo'lib, uni muguz qavatidan ajratib turadi. Bu qavat 1—3 qator yassi cho'zinchoq hujayralardan tashkil topgan, ularning deyarli hammasida yadro bo'lmaydi. Hujayralar yadrosida eleydin oqsili bo'ladi. U nur sindirishda katta ahamiyatga ega. Epidermisning yaltiroq qavatida eleydin moddasidan tashqari glikogen, lipoidlar, yog' va olein kislota ham bor.

Muguz (shox) qavat epidermisning eng yuqori qavati bo'lib, 3—4 qavat qator yassi hujayralardan tashkil topgan. J-Iujayralarida yadro bo'lmaydi, ularning qalinligi terida turlichadir. Bu hujayralar keratin tutadi, ularga to'q qo'ng'ir rangli alohida bo'yoq — muguz qatlam yog'i singigan, u yopishqoq bo'ladi. Shuning uchun bu hujay­ralar bir-biriga zich taqalib turadi. Muguz qavatning eng yuqori yuza qismida plastinkalar zich turmaydi, ular asta-sekin ko'chib, fiziologik po'st tashlash yuz beradi. Shunday qilib, epidermis qavati hujayralari uchun keratinizatsiya jarayoni maxsus funksiyalardan biri hisoblanib, hujayralar yadrosi, organoidlar dezintegratsiyalanadi va muguzlanish bilan yakunlanadi.

Derma — terining asl (derma, cutis, coriwn) yoki xususiy qavati bo'lib, bazal membrana ostida yumshoq chegaralanmagan biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan. Dermada bir-biridan unchalik ajralmagan ikki qavat tafovut qilinadi.

So'rg'ichsimon qavat (stratum papillare) — bevosita epidermis tagida joylashib, unga o'zining so'rg'ichlari (papilla) bilan botib kirgan holda turadi. So'rg'ichsimon qavat deganda epidermisdan to yuza tomirlarning to'r qismigacha bo'lgan joy tushuniladi. So'rg'ichlarning kattaligi vauzunligi har xil. Qo'l va oyoq kaftlarida, ayollarda sut bezi sohasida ular ancha uzun (200—300 mk) bo'lsa, yuz, peshona terisida juda qisqa (25—30 mk) bo'ladi. So'rg'ichlar uzunligi yosh ulg'ayishi bilan qisqarib boradi. So'rg'ichsimon qavat orqali inson shaxsini aniqlash mumkin.

To'rsimon qavat {stratum reticulare) zich biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan bo'lib, unda yo'g'onligi va yo'nalishi har xil kol-lagen tolalar to'r hosil etadi jElastik tolalar bir-biriga chirmashib, kollagen tolalar bilan bir xil yo'naJish oladi va to'r hosil qiladi. Shu bilan birga dermada o'ziga xos pigmentli hujayralar — mela-nofaglar ham bor. Terining asl qavatida soch ildizi, yog' bezlari, mimika muskullari, qon tomirlar, nerv tolalari, teri osti yog' qat-lami (gipoderma) bilan chegaradosh qismida esa ter bezlari joy­lashgan.