Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

ҲАРАКАТ РЕАКЦИЯЛАРИНИНГ КАТТА ЯРИМ ШАРЛАР ПЎСТЛОҒИДА КОНТРОЛЬ ҚИЛИНИШИ (КОРТИКАЛ КОНТРОЛЬ)
Одам ва юксак даражадаги ҳайвонлар бош миясининг катта ярим шарлар пўстлоғи бутун организмдаги барча ҳаракат актларини бошқариб туради. Вояга етган сут эмизувчи ҳайвонларнинг аксарисида ҳара-катлар (масалан, юриш, югуриш) ярим шарлар пўстлоғининг иштиро-кидан ташқари юзага чиқа олади ва ярим шарлар пўстлоғи олиб ташлангандан кейин сақланиб қолади, маймунларда ва айниқ-са одамда ҳаракатлар катта ярим шарлар пўстлоғининг муқаррар иштирокида юзага чиқади. Функцияларнинг кортикализация феномени шунда намоён бўлади. Одам катта ярим шарлар пўстлоғининг мотор зонаси ҳатто озгина зарарланганда (масалан, тромбозда ёки қон қуйил-ганда) ҳам гавданинг қарама-қарши томонида тўла ҳаракат фалажи ке-либ чиқади.
Ҳаракат актларини катта ярим шарлар пўстлоғи шунинг учун кон-троль қила оладики, пўстлоқнинг мотор, премотор,ва- бошқа зоналари-даги нейронлар орқа мияга (унинг оралиқ ва мотор нейронларига) ҳам, экстракортикоспинал системанинг ядроларига (тарғил тана, қизил ядро, •қора субстанция ва ҳоказо) ҳам эфферент импульслар юборади. Ҳар бир муайян пайтда гавда рецепторлари — кўрув, вестибуляр, бўғим-мускул, тактил (туйиш) рецепторларидан катта ярим шарлар пўстлоғи-га афферент импульслар келиб, бажарилаётган ҳаракатнинг бориши (йўналиши, кучи, амплитудаси ва шунга ўхшашлар) ва унинг натижа-лари ҳақида ахборот етказиб бериши кортикаль контролнинг муқаррар зарур шартидир.
Шундай қилиб, ярим шарлар пўстлоғи билан ҳаракат аппарати ўртасида доиравий ўзаро таъсир мавжуд: ярим шарлар пўстлоғи ҳара-катни юзага чиқарувчи афферент импульсларни юборади ва ҳаракат натижасида келиб чиқадиган қайтар афферент импульсларни олиб ту-ради. Шу тариқа ҳаракат унинг юзага чиқадиган шароитига (ўзгарув-чан шароитга) аниқ мосланади ва ҳаракат реакцияси олинадиган нати-жаларга қараб йўл-йўлакай қайта қурилади.
Катта ярим шарлар пўстлоғи бошқарадиган ҳаракат реакциялари-нинг характерли хусусияти шуки, улар индивидуал ҳаёт тажрибаси натижасида, машқ қилиш процессида вужудга келади.
Муайян ҳаракатлар йиғиндиейни кўп марта такрорлаш, яъни машқ қилиш уларнинг автоматлашувига сабаб бўлади, шунта кўра ҳаракат-лар аниқроқ, зарур даражада чаққон, куч ва амплитудаси шу ҳаракат актини бажаришда ҳал қилинадиган вазифага мувофиқ бўлиб қолади. Ортиқча ҳаракатлар машқ қилиш процессида барҳам топади.
Одамнинг юриши, югуриши, тикка туриши ва меҳнат процессида бажарадиган кўп ҳаракатлари автоматлашган ҳаракат актлари ҳисоб-ланади.