Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Нервнинг чарчаши
Ҳаво атмосферасида нерв кўп соатлаб (қарийб 8 соат) узлуксиз таъсирланганда ҳам қўзғолишларни ўтказиш қобилиятини сақлаб қолишини Н Е. Введенекий биринчи марта кўрсатиб берди. Ҳаво атмос^; ферасида нерв амалда чарчамаслиги ёки кам чарчаши шундан кўриниб турибди. Нерв азот атмосферасига жойланса, яъни нервдаги норма,моддалар алмашинувини бузадиган шароит яратиб, нерв ритмик таъсирланса, нерв толаларидаги ҳаракат потенциалларининг амплитудаси камайиши, қўзғалишни ўтказиш ва юксак частотали ритмларни ўзлаштириш қобилияти тобора сусайиши кейиячалик кўрсатиб берилди.
Нервнинг нисбий чарчамаслиги қисман шунга боғлиқки, нерв қўзғалганда бирмунча кам энергия сарфлайди. Масалан, А. Хиллнинг маълумотларига қараганда, бақанинг 1 г нерви максимал таъсиротда тинчликдагига нисбатан фақат 20—100% ортиқ иссиқлик чиқаради. Иссиқликни бунчалик чиқариш мускул қўзғалганда чиқадиган иссиқликка нисбатан жуда арзимас даражада. Шу туфайли нервнинг қўзғалиши ҳатто кўп соатларга чўзилганда ҳам нервдаги ресинтез процесслари қўзғалиш пайтидаги нисбий кам энергия сарфини қоплай олади.
Нерв толаларининг қўзғалишидаги энергия харажатлари асосан натрий-калий насосининг ишлашига боғлиқ. Nа ионларининг протоплазма ичига кириши шу насосни активлаштиради. Нерв нормал равишда қон олиб турганда натрий-калий насоси протоплазмадаги ионлар таркибининг барқарор бўлишини таъминлайди, чунки ҳар бир импульсда тола ичига кирадиган Nа ионлари сони билан толадан чиқувчи К ионлари сони протоплазма ва ҳужайрааро суюклиқдаги натрий ҳамда калий ионларининг умумий сонига нисбатан жуда кам. Ҳар хил толаларда мембрананинг сатҳ бирлигини кесиб ўтувчи ионлар сони бир хил бўлса, протоплазмадаги шу ионлар концентрациясининг ўзгариши тола диаметрига тескари пропорционал бўлишини ҳисоблар кўрсатиб турибди. Шу сабабли диаметри 0,5 мк бўлган тола ҳар бир импульсда К ионларидан 1/1000 қисмини йўқотиши керак, ҳолбуки кальмарнинг гигант аксонларида К' ионларининг 1/100000 қисми йўқолади .
Ингичка нерв толаларининг йўғон толаларга нисбатан тезроқ чарчашига сабаб шу бўлса керак.