Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Qara Günə.

Türk naşirləri ata və oğul münasibətlərində olub bir nəsli təmsil edən Qara Çünə, Qara Budaq antroponimlərini ayrı yazdıqları halda, Azərbaycan naşirləri bitişik yazmışlar. Həmçinin ata adını O.Ş.Gökyay “Kara Güne” [Gökyay 2006: 39], M.Ergin [Ergin 1958: 96], S.Tezcan və H. Boeschoten “Kara Göne” [TB 2001: 50] şəklində, H.Araslı [Araslı 1978: 31], F.Zeynalov və S.Əlizadə [ZƏ 1988: 42], eləcə də Ş.Cəmşidov [Cəmşidov 1999: 297] “Qaragünə” şəklində transkripsiya etmişlər. Əgər “Kitab”ın dilində 25 dəfə işlənmiş “Günə” şəxs adı bütün məqamlarda təyinedici “Qara” sözü ilə işlənmişdirsə, “Budaq” adı aşağıdakı variantlarda verilmişdir:

1. 
   Qara günə oğlı Qara Budaq [D-37,2; D-60,10; D-67,5];
   
2. 
   Qara Günə oğlı Dəlü Budaq [D-64, 1-2];
   
3. 
   Qara Günə oğlı Budaq [D-96, 3; D- 204,6];
   
4. 
   Qara Budaq [D-120,9; D-120, 11; D-152, 7; D-152-12];
   
5. 
   Dəlü Budaq [D-64,8];
   
6. 
   Budaq [D-107,13; D-204,7].
   

Göründüyü kimi, bu təyinedici söz Qara Günə adında antro­ponimin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi həmişə işlənirsə, Budaq adının əvvəlində buraxıla və yaxud “dəli” sözü ilə əvəz edilə bilir. Göstərilən variantlar və “qara” sözünün Qara Aslan Məlik [D-120,8], Qara Çəkür [D-180, 2], Qara Təkür [D-120, 255-3, 255-8], Qara Tükən Məlik [D-64, 152-10] şəxs adlarının tərkibində işlənilməsi göstərir ki, Qara Günə və Qara Budaq adları ayrıca yazılmalıdır. Lakin digər adlarla müqayisədə onların işlənilmə səbəbləri fərqli amillərdən irəli gəlir.
İstər Oğuz, istərsə də yağı adlarında “Qara” sözünün işlədilməsi onların cəmiyyətdə tutduqları mövqe və yüksək vəzifə ilə bağlıdır. Ulu dilçi M.Kaş­ğa­ri Xaqaniyyə xanlarına “Qara//Kara” deyil­mə­si­ni xüsusi qeyd edir [MK: IIIc, 210]. Buradan anlaşılır ki, “qara” sözü şəxs adlarının əvvəlində “böyük, qüdrətli” anlamını daşımışdır. Qədim türk şəxs adlarında, o cümlədən “Dədə Qorqud” epo­sun­dakı antroponim­lərdə “qara” apelyativinin bu dərəcədə geniş işlədilməsini Ə.Tanrıverdi də həmin sözün “böyük, qüdrətli, güclü” mənasını ifadə etməsi ilə əlaqələndirir [Tanrıverdi 1999: 114-118]. Lakin Günə və Budaq adlarında “Qara” sözünün işlədilməsi bu Oğuz igidlərinin güc və qüdrətini ifadə etməkdən əlavə, nəsildən nəsilə keçən bir əlamətin göstəricisi kimi çıxış edir.
Boyların dilində Qara Günə 2 dəfə “qara buğa dərisindən beşiginiñ yapığı olan” [D-60, 10-11; D-149, 12-13] bir igid kimi səciyyələndirilir ki, bu birləşmədəki “beşik” sözünün semantik açımı araş­dı­rı­lan məsələyə bir aydınlıq gətirə bilər.
Tədqiqat göstərir ki, Ş.Cəmşidovu çıxmaq şərtilə, əksər qorqudşünaslar onu müasir anlamda şərh etmişlər. Budaq kimi bir igidin atası olan azman bir kişiyə belə bir deyimin yapışdırılması Ş.Cəm­şi­dova yersiz göründüyü üçün o, “beşik” sözünü fars mənşəli “püşək” kimi oxumuşdur [Cəmşidov 1999: 309, 352]. S.Əlizadə bu mülahizəyə qarşı çıxaraq yazır: “Bizə aydın deyil ki, bu söz “püşək” şəklində necə və niyə oxunmalıdır? Əvvəla, “püşək” yox, “puşak” (farsca “puşidən” feilindən) sözü müt­ləq “vav” hərfilə yazılır (“örtük” mənasın­dadır). İkincisi, mətndəki “yapıq” sözü də sadəcə “örtük” mə­nasındadır; (bu söz tarixən ancaq yeniçərilərdə geyilən üst geyimin adı (yapıncı) mənasında iş­lən­mişdir). Beləliklə, həmin cümlədə “beşik” sözünü “pu­şak” kimi qəbul etməli olsaq, “beşiyin ör­tüyü” kimi məntiqsiz, mənasız birləşmə alınar. Nəhayət, “beşik” sözü dastanlarda qəhrəmanların tə­yin-vəsf­lərinin bədii məntiqinə uyğundur, çünki bütün təsvirlərdə oğuz qəh­rəmanlarının keçmiş həya­tına işarə­lər vardır” [Əlizadə 1999: 22].
Tutarlı şərhdir, lakin “beşik” sözünün Qara Günənin körpəlik döv­rünə işa­rə kimi açıqlanması açıq qalır. Odur ki faktlara başqa yöndən baxılmalıdır.
Abidədə haqqında danışılan oğuzlar ovçuluq və maldarlıqla məş­ğul­durlar. Bu həyat tərzi onların dünyagörüşünə, adət-ənənələrinə dərin­dən sirayət edib. Mütəmadi şəkildə nəzərə çarpdırılan təsvir­lər­dən aydın olur ki, onlar müxtəlif heyvanların: samur, keyik, qoyun, keçi, dəvə dəri­sindən tikilmiş pal­tar geyirlər. Məsələn, Qazan xanın dayısı Aruz qoca “altmış ərgəc dərisindən kürk eyləsə, topuqlarını örtməyən, altı ögəc də­risindən külah etsə, qulaqlarını örtməyən” ərən kimi təsvir olunur. Hətta Bey­rək dəvə çulu (bütöv soyulmuş dəri) geyib toya gəldikdə eyib sayıl­mır. Göstərilən deyimdə də Qara Günə qara buğa dərisindən “beşiginiñ yapığı”, yəni örtüyü olan bir igid kimi təqdim olunur. Lakin bu açım hələ məsələyə tam aydınlıq gətirmir. Belə ki, buradakı “beşik” sözünün özü də tamamilə fərqli mənada işlədilmişdir.
Orxon yazılarından “Kül tiqin” və Bilgə kağan” abidələrində tək­rar­lanaraq işlənən aşağıdakı cümlənin tərkibində “qohum, nəsil, əqrəba” mənalı arxaik “bişük” sözü sözünə rast gəlinir:
Bir kişi yanğılsar oğuşu budunu bişükünge tegi kıdmaz ermiş [Ergin 2000: 4, 56].
Bu sözün “bisük” şəkilində transkripsiya variantına üstünlük verilmə­si­nə baxmayaraq [RM: 71; Şükürlü 1993: 218], əski türk əlifbasında s~ş səslərini bəzən ey­ni hərflə verilmə faktı, eləcə də türk dillərində kifayət dərəcədə geniş ya­yılmış s~ş əvəzlənməsi onun M.Ergin oxunuşunda verildiyi kimi “bi­şük”variantını da istisna etmir. “Bisük/bişük” variantları ilə yanaşı, bəzi mən­bələrdə “nəsil” mənalı “beşik” variantının [ESTY: 123] qeydə alınması bu sözlərin eyni anlamlı sözün müxtəlif fonetik şəkilləri olduğuna şübhə yeri qoymur. Deməli, şərh edilən cümlədəki “beşik” sözü müasir dilimizdə “kör­pə uşaqları yırğalamaq üçün yatacaq” mənasını deyil, daha qədim “nə­sil” anlamını yaşatmaqdadır. Buradan belə çıxır ki, Qara Günə üst geyimi (yapığı) qara buğa dərisindən olan bir nəslin başçısıdır. Günə və Budaq ata-oğul adlarında “qara” sözünün işlənilməsi də məhz bu amillə bağlıdır. Etimoloji ba­xımdan tarixən həm “tərbiyə”, həm də “tərbiyə olunmaq”, “ye­tişmək” mənalarını bildirən “bes/bis/biş” feil-ad korrelyativ kökündən [ƏH: 25; ESTY: 121, 162] -ik/-ük şəkilçisi ilə düzəlmiş “bisük/bişük/beşik” sözü “tərbiyə edilən, yetişdirilən” anlamındadır. Maraqlıdır ki, bu qədim söz kö­kü müasir dilimizdə hələ də işlək olan “yetişdirmək, boya başa çatdırmaq” mənalı “bəslə-” feilinin tər­kibində ilkin anlamını saxlamaqdadır.
Bu oğuz igidinin adının açımı da xüsusi maraq doğurur. “Dədə Qorqud kitabı”nda işlənmiş şəxs adlarını monoqrafik təd­qiqat səviyyəsində araşdıran Ə.Tanrıverdi “Qara Günə” şəxs adını bitişik yazmaqla onu etimoloji baxımdan belə izah edir: “Qaragünə” antropo­ni­mindəki “qara” apelyativi “böyük, qüdrətli”, “günə” isə ismin yönlük halın­da işlənən ən böyük planet anlamlı “gün” /günəş/ mənasındadır” [Tanrıverdi 1999: 114-115]. Sözün mənşəyini qədim türk təfəkkürü ilə bağlayan alim onu “böyük günəş” anlamlı antroponim hesab edir. Əgər haqqında danışılan ad “Qara Gün” şəklində işlədilsə idi, bu fikirlə razılaşmaq olardı. Lakin “Günə” sözünün yönlük hal şəkilçili “Gün” sözü kimi açıqlanması bu ehtimalı zəiflədir. Fikrimizcə, bütün Oğuz bəylərinə verilən adlar kimi, “Günə” adı da onun xarakterinə, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyə görə şərh olunmalıdır.
Eposun məzmunundan məlum olur ki, Qara Günə Oğuz elinin başçılarından biri sayılan Qazan xanın qardaşı olmaqdan əlavə, elin ən ağır günündə, çətin məqamlarında öz ağıllı məsləhətləri ilə çıxış yolu göstərən şəxslərdəndir. Bu, bir neçə epizodda, xüsusilə “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”nda qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Ovda ikən qara qayğılı yuxu görən Qazan xan onu yozmağı qardaşından xahiş edir. Yaxud, sonuncu boyda Beyrəyin ölüm xəbərini eşidib yeddi gün yas saxlamaqla divana çıxmayan Qazan xanın yanına köməkçisi Qılbaşla birgə məhz Qara Günə girir, ona məsləhət verir. O, Qazan xana ən sadiq şəxslərdəndir. Görünür, elə buna görə də Oğuz elində qarşıdurma yaradan dayısı Aruza qalib gəlib atdan saldıqdan sonra Qazan xan onun başını kəsməyi qardaşı Qara Günəyə əmr edir. Adına ayrıca boy olmasa da, ağlı, düşüncəsi ilə seçilən bu Oğuz bəyinin “Günə” adı ilə tanınması, fikrimizcə, dövlətə sədaqətlə xidmət etməsi, düzlüyü ilə bağlıdır. Odur ki bu adın türk dillərinin bir çoxunda və qədim mənbələrdə “doğrultmaq, düzəlmək; iqrar etmək” mənası daşıyan “gön-//gün-//kön-” feilindən [MK: IIc, 55-56; QTS: 75] ad düzəldən -ə şəkilçisi ilə yarandığını ehtimal edirik. M.Kaşğaqri lüğətində həmin feilin -i şəkilçisinin artırılması yolu ilə yaranmış “düz, düzgün” mənalı “köni” sözünün tərkibində qeyd edilməsi və inanılan adama “köni ər” deyilməsi faktı [MK: IIIc, 221] bu ehtimalı daha da gücləndirir. Bu faktlar göstərir ki, “Günə” adı “etibarlı, düzgün” anlamlarını ifadə edir.

2.