Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Açar sözlər: Şəki-Zaqatala regionu, “Dədə Qorqud kitabı”, adqoyma ritualı, igidliklə bağlı deyimlər, nəhənglərlə bağlı deyimlər
Adqoyma ritualı ilə bağlı deyimlər. Şəki-Zaqatala bölgəsindən toplanmış folklor mətnləri, etnoqrafik materiallar, həmçinin dil faktları bu bölgənin “Kitabi-Dədə Qorqud” dünyası ilə yaxından bağlı olduğunu göstərir. Bu ərazidən qeydə alınmış deyimlərdə də dastanla səsləşmələrin olduğunu müşahidə etdik. Yazıda istifadə etdiyimiz deyimlərin bir hissəsi bizim tərəfimizdən qeydə alınıb, bir hissəsi isə prof. R.Tahirzadə tərəfindən toplanıb. Deyimlər həcm etibarilə kiçik olsa da, ehtiva etdiyi məzmun baxımından tutumlu janrdır. Bölgədə mövcud olan deyimlərin bir qismi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının üç boyunda (“Dirsə xan oğlu Buğacın boyu”, “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy” və “Bamsı Beyrəyin boyu”) təsviri verilən adqoyma mərasimi ilə bağlı məlumatları özündə əks etdirir. Hər üç boyda oğuz igidlərinin adlandırılması səbəblərini görürük. Fikrimizin izahı üçün bu boylardan yalnız birini misal çəkməklə kifayətlənəcəyik. “Dirsə xan oğlu Buğacın boyu”nda Buğac 14 yaşa çatıb, amma hələ adı yoxdur. Yalnız Bayandır xanın buğasını yendikdən sonra gördüyü işə uyğun ola­raq Dədə Qorqud tərəfindən onun şərəfinə keçirilən məclisdə Buğac adlandırılır. Burada hünər gös­tər­dikdən sonra ad almaqdan başqa diqqəti çəkən başqa bir məsələ də var. Ad elə-belə verilməz, bütün oğuz igidlərinin qarşısında, onların toplaşdığı yığnaqda – qonaqlıqda verilər. Maraqlıdır ki, bu mə­ra­si­min özü günümüzdə yaşamasa da, izləri hələ də türk təfəkküründə öz varlığını qoruyub saxlayıb. Şəki rayonunda folklor toplayarkən bu məsələ ilə bağlı iki deyim qeydə almışdıq. Şəki ra­yo­nunun Göynük kəndlərində övladından narazı olan valideyn onu belə danlayır: “Ad alıf surfa sal­mı­casan_ı” [Şəki folklor örnəkləri, III kitab, s.342]. Bu, “Kitabi-Dədə Qorqud”da gördüyümüz ritualın təs­viri deyilmi? Yəni məhz ad aldıqdan sonra süfrənin salınması, qonaqlığın təşkili. Bu danlaq hələm-hələm işlənmir və çox ağır ittiham kimi səslənir. Yenə də eyni ərazidə işlənən daha bir məzəmmət: “Ad batırıf yurd itirən” [Şəki folklor örnəkləri, III kitab, s.342]. Yəni adın batması, ləkələnməsi bütövlükdə yurdun, daha da irəli getsək, statusun itirilməsi kimi dəyərləndirilir.
Adqoyma ritualının izləri qorunub saxlanan daha bir deyimi də Qax rayonunun Sarıbaş kən­dindən prof.R.Tahirzadə qeydə alıb. Sarıbaş kəndində işlədilən deyim belədir: “Adımı düz de, mənə beş çanax düyü töküb, ad qoyublar” [Tahirzadə, səh. 261]. Bu ifadədə ada münasibət özünü qabarıq şəkildə biruzə verir. Bir tərəfdən böyüklər tərəfindən verilmiş adın qəsdən düz deyilməməsi təhqir hesab olunur və qarşı tərəfdə haqlı olaraq qıcıq yaradır. Digər tərəfdən bu deyimdə işlədilən “beş çanax düyü tökmək” ifadəsi də diqqətimizi çəkir. Çünki bu, əslində adın elə-belə deyil, adlandırılacaq uşağın şərəfinə məclis təşkil edib, orada ona ad verilməsinin sübutudur.
Tədqiqatçıların da dediyi kimi, günümüzdə doğum gününün ad günü kimi adlandırılmasının bu məsələ ilə birbaşa əlaqəsi vardır. Bir sıra xalqlarda bu gün doğum günü adlandırılır. Yəni digər xalq­larda insanın doğum günü onun dünyaya gəldiyi gün hesab olunursa, bizdə isə insanın doğuluşu onun ad almasından başlayır. Daha dəqiq desək, hələ hünər göstərməmiş, ad almamış adam şəxsiyyət sayılmırdı, bu üzdən onun dünyaya gəlişini bayram etməyə də ehtiyac duyulmurdu.