Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

7. А Б А З У Т А РН И Н Г И Ж Т И М О И Й -С И Ё С И И Ц А РА Ш Л А РИ
Аваз Утар угли 1884 йилнинг август ойида Хива 
ш а х р и д а с а р т а р о ш о и ла си д а дунёга келди.
Аваз Утар узи бнлап за м о нд ош Комил Хоразмий,
Баёний, Факрфий, Мутриб, Чо к ар, Ми рзо Суфи, Табп- 
бий, Девоний, Рогпб, С а фо М у г а к н и й ла р каби хоразм- 
лик ад и бл ар б ил а н бирга .адабий у а р а к а т д а фао л нш- 
тирок 
1
^илдн ва шу х ар ак а т н нн г олдинги с а ф л а р и д а
булди. Ав аз узининг л ирик ва сатирик а с а р л а р и д а узи 
шо^ и д булган, кузи билан курган ва билган воцеалар- 
ни ростгуйлик билан ^ а л а м г а олди.
Шо ир д а с т л а б к и й ил л а р д а б а д ш ж и жод ва ота кас- 
би с а р т ар о ш л и к билан шу гул л ан ад и . У уз а с а р л а р и да
саройнинг « К аб ш\ ал фоз» 
ва 
«ёлгоп 
нукда» л ари н и
х.ажв остига ола бошлади. L1 ]<>ир бу 
д а в р д а я ра тг ан
а с а р л а р и д а инсофсиз а м а л д о р л а р н п , очкуз мул кд ор л ар-
нк, зам она си да ги а д ол а т е нз л пк л а р н и аёвенз фон] ^илиш 
нулидан борди в а ран г -б ара иг о б р а з л а р яратди. Унинг 
бу хилдаг и а с а р л а р и тезда 
о м м а л а ш п б кегди. Бундам 
д а р г а з а б булган кора 
г урухлар 
шоирни т а ъ к и б цила 
б о ш л ад и л а р ва унга i^apinn 
фитна 
у юшт и рд ил а р, уни 
д ни ен з л и кд а айблаб, хонга арз к н лди л ар. Д а с т л а б хон
207

---

уЛламан-иетмаи Апазни у ли м г а 
хукм килади, т ез д а бу 
жа зоин 
уни 200 д а р р а
уриш билан а л м а ш т и р а д и ва 
шоирнп «жиннн булган» деб эълон килади. «Жинни» 
булган ва огир ц и й но кр т р да н ^ ол с и з л а н г ан А в а з зан- 
ж н р б а н д з^олда Хива ша х р и д а н ч е кк а д а булг ан Бобо- 
эшон мозормстонига ж у н ат и л ад и.
Аваз эркин фи кр ли шоир булганлиги учун т а ъ ^ и б
остида я ш аш г а м а ж б у р булди. 
Авазнинг 
сароидаги 
д а в рн шоир хаётининг энг огир иил л ари булган эди. 
Уша к е з л а р д а шоир сил к а с а л и г а ч а ли н ад и в а д ав ол а-
н и ш у ч у н
К а в к а з г а
(1905— 1906 й и л л а р д а)
боради. 
К а в к а з с а ф а р и Аваз и ж о д н д а а л о^ и д а а ^ а м и я т г а эга 
булди. У с а ф а р д а в о м и да Россия ва К ав ка з х а л ц л а р и
хаёти, маданияти, ад аб и ёти билан я к ни д а и т а н иш и ш 
нмкоииятига эга булади.
Аваз Утар ни^оятда цнсва умр курдн. У 1919 й илда 
36 ёшид а вафот этди.
Аваз У т а рд а н бизга ж у д а бой ад а б ий мерос ^олди. 
У узининг ^аёт ва ц т ид а ё ц ш е ър л ар ин и бир ж о й г а я-;ам- 
л а б и к к и
девон тузди ва 
у ла рн и «Саодат-ул-икбол» 
( « Ба хт л и 
1
щ б о л » )
деб номлади. 1908 й илда шоир де- 
в онлаопп хаттот мулло Бол таниёз 1\урбоиниёз углига 
б ериб кучиргирадн. Узн хаёт в а ^ т и д а ё к унинг г а з а л л а -
ри Хпвада литографии усулида 
мои 
э тилгаи эди. Аваз 
пжодпдап н а му н а л а р Хора змд а 
кучпрнлган турли хил 
б а ё ! в а ан т о ло ги я ла р да н муноспб урин олди. Шоир 
а с а р л а р н
« Ой па », «Мулло 
Насри дд и н» к а би в а ^ т л н 
ма тбу отд а ^ам босилган.
Аваз Утар и жо ди учун х а р а к т е р л и булган асосий 
хусусият д а с т л а б XIX асрнинг иккинчи я р м и д а Урта 
Осиё х а л к л а р и а да б иё т и да асосий оким с и фа т ид а май- 
донга келг ан м а ъ р и ф а т п а р в а р л и к г ояс ишшг д а в о м эт- 
т ирилиши булиб, аммо ундан априм ж и х а т л а р и билан 
туб да н ф а р к цилади. Ч ун кн Аваз Утар я ш аг а н д а в р д а
а д аб иё т д аг н 
м а ъ р и ф а т п а р в а р л и к
гояси р и во жл а ни б 
узининг энг юкс ак боскичига' к у га ри л га н ва демо к ра- 
тик м а ъ р и ф а т п а р в а р л и к
окнмн 
булиб 
ш а к л л а н г а н
эди.
Унинг «Тил», «Мактаб», «Халрр>, «Фидойи халцим»,
«Тоиар э ка н качон?» ка би а с а р л а р н д а ф еод ал цолоц- 
л и к ка к;арши м а ъ р и ф а т п а р в а р л и к куйланади.
Аваз Утар и л м -м а ъ р и ф а т ^ а к и д а фикр ю ри тар экан,
узбек х а л ^и м а да ни ят и г а нисбатан ма да ни я т и илгор 
булга а х а л к л а р д а н н ам у на олишн.ч т ар г иб этади. У
208

---

боищ а ^ а р д о ш х а л ^ л а р ^ аё ти д а ги я н г н л и к л а р га хйй- 
рихо^лик билан ^ а р а й д н .
Д ар тилни билув эмди бани одам а ж ондур,
Тил воситайи робитайи оламиёндур.
Райри тилни саъй к.илинг билгали ёш лар,
Ким илму з^унарлар биланки ондин аёндур.
Л озим сиза ^ар тилни билув она тилидек,
Б илм акка они 
FaftpaT 
этинг фойдали кондур.
Б у р а з а л д а А ваз У тар м а д а н и я т ва т а р а щ и ё т н и н г
кизрин
тарриботчиси, ^ о л о ^ л и к ва р азо л а тн и н г д у ш м а - 
ни с и ф ати д а намоён булади. Унинг сатири к а с а р л а р и д а
э са чор чин овни клари в а м а х а л л и й а м а л д о р л а р , дав- 
л а т орттириш й ^ли д а ал д ам ч и ли к, р и ё к о р л к к ^илувчи 
б ойлар, руя'онийлар ва ш у л а р г а ^ х ш а ш к и ш и л ар ш ш в
к.илмишлари фош этилади.
А в аз Утар бир цатор а с а р л а р и д а ижтимоий тенгсиз- 
ликни ва' унинг кески н лаш н б б ораётга ш ш ги н и ^а^к;о- 
jmfi гасни р л а б ф а л а к и и «гаддор» (хи ён атчи ), зам о н а н и
« к а ж » деб атади.
«Хуррият», 
«Сгшо.\ийларга», «Халк;», «Топар з к а н
качон?»,. «Фидойи хал ки м », « У л а м о л а р г а » к а б и ^ а т о р
а с а р л а р и д а А ваз У тар к е л а ж а к ^ а ^ и д а и н^илобий фикр 
билдирди.
А в а з Утар 
з а м о н а с и бир-бирига 
1
\а р а м а - ^ а р ш й
б улган икки синф — бой ва к а м б а г а л л а р ^ а ё т и д а н ибо- 
р а т эканлигини а ж р а т а боради. Ш оир зу л м в а з^ра - 
в онли к .хисобига т у п л ан га н б о й л и к л ар э в а з и г а
кеча- 
кундуз аи ш -и ш рат билан ш урулланувчи бир з^овуч те- 
ки и х у р ла р б и л ан бирга, ж а м и я т н и н г гули булган, ам м о 
сон-сано^сиз с о л и ^ л ар солиниши н а т и ж а с и д а хонавай- 
рон а ^ в о л д а з^аёт кечи ри ш га м а ж б у р эти л ган ме^нат- 
к а ш х а л ^ м а вж у д л и г и н и уцувчи онгига е тк азад и .
Асримизнинг унинчн й и л л а р и д а Х о р а зм узининг энг 
ofhp
в а м усиб атли д а в р и н и б ош и да н кечирди. Б и р то- 
мондан И сф ан ди ёрхон , иккинчи том он дан , т у р к м а н ёв- 
м уд л ари ни н г бош лиги ^ у р б о н м а м а д — Ж у н а й д н и н г та- 
ловчилиги х а л ^ бошига ж у д а к а т т а к у л ф а т л а р н и кел- 
тирди.. Б у в о ц е а л а р г а б а г и ш л а б А в аз Утар « ^ о л д и м у »
р а д и ф л и ш еър ёзди в а д ав рни н г р еа л и ст и к м а н з а р а л а -
рини чизиб берди.
Ш оир «Х ал^» р ад и ф л и ш е ъ р и д а озод, ф аров он ц в ­
етни ку й л а ш б и л ан ч ек л ан м а сд ан , б а л к и з а м о н а ва 
унинг я р а м а с тар т и б л а р и н и ^ зга р т и р и ш учун « З у л м ти-