Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

1 
З е б ун и с о , Д и л ш о д , А н б а р Отин.
Тошкент, 1981, 40—41-бетлар.
203

---

Д и л ш о д I'i'cciiHiiiiiir Урта О сиёда олиб бораётган
м\ 
1
I ;iм/мн.! i-net. ;п пi .i са лб н й м ун оса ба т билд и рад и.
Урта Оспе чоризм том он и дан босиб олингач, Рос-
■
ичдлм 
I
у
р л п 
гоифадаги ч ин овни клар — мутта.хамлар, 
и in I ах леи кармам ю л ги ч л ар У рта О сиёга ч и ги р тка д е к 
ш п р и л а д п л а р . Д и л ш о д шу .%о д и с а г а ш а ъ м а ^ и л к б узи- 
]!)шг мялах — чнгиртка х ак и д аги шеърини ёзадн. «ду- 
кум ат па б ойл ар уз айш у и ш рати ила оворалиги;> з^а- 
кпла ганнради.
Ф аол л и к, и ж од кор 
мехг-;ат, м а ъ р и ф атн и у л у гл а ш
Д и л ш о д Б а р н о и ж од кн ин г етакчи й уналиш и булиб к о ­
ла ДII.
Д и л ш о д чур иккн ти л да, чунончи, то ж и к ва узб ек 
ти л л а р и д а мингдан орти ^ раза л битгаи б ули ш и га ^ а р а - 
май бизга ш оиранинг 142 ш еъригина м а ъ л у м б^либ, 
у л а р д а н 9] таси узб ек ти лида, 51 таен то ж и к т к л и д а
битилган
6. КО МИ Л Х О Р А З М И И Н И Н Г и ж т и м о и и К А Р А Ш Л А Р И
X V III аср охири XIX аср у р т а л а р н д а Хива хон ли ­
гида 
Огахий, 
М унис 
ка би 
илгор 
ш а х с л а р
ижод 
килди.
XIX аср узбек я ж тн м о и й фикрп на адаби ёти ни н г 
л ирик в а к и л л а р н д а н бири К ом и л Х оразм и и 1825 шзлда 
Х и в ад а тугилди. Адибнинг асли исми М у х ам м ад н и ёз 
булиб, Комил унинг ад аб и й таха л лу с и д и р . Комил энг 
аввало, м а х а л л а м а е ж и д и д а
та.^енл топди, д а р с д а н
таш ц а р и в а ц т л а р д а эса уэ отаси А б д у лл а О хундан са- 
боц олди. А б д у лл а Охунд уз д аврин и нг билимдон ки- 
шиси булиб, Мадраса м ударри си л а в о зи м и д а иш лаган. 
К ей ин чалик у Х и вадаги м а д р а с а л а р д а и бирнда укпди. 
Комил а р а б ва форс ти л ларин и ч у^ур урганди. У ай- 
ни^са Ф и рдавсий, Р у д а ки й , Ж о м и й ва Алишер Н авои й
каби 
Шар]^ 
адаби ёти ни н г йирик н а м о я н д а л а р и н и н г
а с а р л а р и н и кун т билан э г а л л а б олди, у л а р г а ух ш а б у з ­
бек ва форс т и л л а р и д а аж ойи б ш е ъ р л а р ёзди. Комил 
Х' разм ий к уй л ар ^ а м б а ста л агаи .
Бундам т а ш ^ а р и у Европа нота ти зи м и д ан илхомла- 
п по (бупга у книг Р осси яга ки л ган с а ф а р л а р н д ав о м и д а
Л н л ш о д п ш ' г
Стга
3 т а
^ л ё з м а с п
м з ъ л у м д и р :
« Т а ы ш р а и
I ■ i I " • 
( у i n .
т . ) ;
« И н с о н
м а т о н а г п »
в а
« М у > ; о ж и р л а р
т а р и х н э
| у
■<
| ) .
1 ■ ■ | 1 п х ч м у ^ о ж и р о н »
( т о ж и к т п л и д а ) .
204

---

Е в р о п а нота тизим и б и л ан т ан ш и и н ш туртки бердн 
Ф. К.) «Хоразм тан бур чизиги» деб н ом л ан гак махсус 
нота ихтиро килди. Унинг «Рост» мацом и га б оглаган
« М у р зб б а и Комил», « П е ш р ав и Феруз» каби куй л ари узи 
я р а т г а н нотага туш и ри л ган ,\олда б изгача етиб келган. 
Б у я о т а л а р ,\озирда Узбекистон Ф а н л а р академ и яси- 
иинг Абу Рай.^он Беруний номли Ш а р к ш у к о с л и к и н с ­
титут tt ф он ди д а с а к л а н м о ^ д а (инв. № 7406),
К ом и л Х оразмий Х и в ад а С аи д М у хам м ад хон Хон- 
лиги д а в р и д а д с я р л и 10 йил са р о й д а хаттотл и к вази- 
ф а с и д а и ш л ад н ва 1865 йилда М у х а м м а д Р ахи м хон
д а з л а т бошига к елган д ан кейин у М и рзаб ош и лавози- 
мига кутарилди. С ар о й д а и ш л а га н д а в р л а р и д а Комил 
Х оразм и й х а ттотли к ва м и рзаб ош и л и к и ш л ари буйича 
бип [уанча ш оги рд лар та й ё р л а б етиштирадн.
Д а в л а т арбоби си ф ати д а Комил Хоразмий Х оразм
х а лкЕшинг
м аънавий
мадани ятн н и р и во ж л а н т и р и ш га 
с а л м о 'у ш >ptcca г^ушди. Унинг бошчнлнгнда 1874 йилда 
Хив I ;на.\рида наш риёт та ш к и л кнлиннб, унда д а г г а в в а л
Алишер Навоий ва бошка буюк ал л о м а л а р н н п г адабин 
а с а р я а р и босилиб чнца б ош ладн. 1883 йилда эса бево- 
сига Комил Хоразмий р а ^ н ам о л и г и д а рус-тузем 
м а к т а -
би 
о ч ил ди .
Б у эса Х о р а зм л и к ёш л а р н и н г дуиёвий 
ил м-
л а р д а н б а ^ р а м а н д б у л и ш л а р и д а мухим 
р о л ь
Уйнади. 
Комил Хоразмий 1899 йил д а 74 ёш ид а 
в а ф о т
зтди.
Б и з г а ч а Комил Х оразмийнинг цатор ш е ъ р л ар и б и ­
лан бир ц аторд а унинг махсус «Девони» хам етиб к е л ­
ган. 
Комил 
Хоразмийнинг 
д у н ё к а р а ш ш ш
урган ап
экзн м н з, унинг м у р а к к а б л и г и га ишоич хосил циламиз. 
У калом нинг м а ъ л ум а ц и д а л ар и и и х;ам, б а ъ з а н эса та- 
с а в з у ф га т а а л л у ц л н ц а р а ш л а р н н .\ам эътн роф этади. 
О л ам н и н г яра ти л и ш и муам м оси га ке л га н д а у цуйида- 
гича фикр юритади: шундай бир зам он булганки, унда 
худодаы б у л а к хеч н арса м а в ж у д б улган эмас. Б о ш ц а ч а
ай тган д а, бу борлнц узнда, худо узи да , аниц б у л м а г а н
куриниш даги, йигилган, нмконият кури н иш ид аги бор- 
л и к эди. Ж а в ^ а р (субстанция) хам, а р а з (акц иден ц ия) 
^ам , жисм, ж о н хам зо^ир б улм аган , худо маконсиз 
(л ом акой ) б улган зам он эди. Ж о н хал и худонинг ,\ус- 
нини куриш га шайдо, г у л л а р д а ранг хам, буй (з^ид) 
ха м 
йук булган, 
м а в ж у д о т л а р г а , и н сон л арга заб ои
(тил) хам б е р и л м аган эди.
Худо бу х олатд а, яъни йигилган б орли к х р л ати д а 
узок т у р а о л м а с эди. Худо узини зо>;ир этиши, узинн
205

---

ii.'iMOi’ir 
цилнши, хуснини курсати ш и лозим эди. Комил- 
нниг шоиропа тили билан а й тган д а ^зпнинг куриниши- 
ни «рапгин гулистон» килиш и лозим эди. Ш у с а б а б д а н
у д а с т л а б f си мликларнн, 
яъ ни гул ва аргувонлартш
тупроцдан пайдо ^илди, турли гу л л ар , алвоп л о л а л а р
ол ам гу лш ан н да юз очди, ^си м л и клар, д а р а х т л а р , ме- 
в ал ар н и яратиб, бог 
в а 6
o f
6
oh
пайдо булди, яъни ии- 
сон яратилдн.
Комилнинг фикрича, худо б арч а м авж удотн и , 
инсон- 
д ан тортиб бутуи коииотни узининг м а в ж у д экаилиги- 
ни курсатиш учун, уни н амойиш этиш учун яр а тган . 
Д е м а к к и , 
б ут у н т а б и а т х у д о
м а в ж у д л и г ш ш н г гуво^и, 
л ал и ли д и р.
Худонинг на аввали , на охири бор. Унинг 
м а в ж у д -
лигининг чеки, ч егараси. дам, б ош ланиш и хам йуц. 
Уни ^еч ким я р а т г а н эмас, у узи ча м а в ж у д . Аксинча у 
бутуи м а вж у д о тн и н г яратгувчисидир. У 
( ху д о )
«кун» 
дениш билан б ар ч а уеи м ли кларн и , ж а м о д о т н и яъни, 
жон си з табиатни, махлуцотни, инсонларни, иису жинс- 
ларн и яратган .
Б а р ч а оламин, коииотни яр а т га н худо уни уз амри- 
дл гац л пб у сл ад и . Д е м а к к и у (худо) х о х л а с а бор, хо^- 
л а с а fiyi\ ^нлади.
.’<
1 1
X
11
/ч м л с ny/i.j днпггя памои зо х if р макон 
5
Ллхмм мл 
идо 
iin \o iic u i. бореем д с са м
н и \о н
н ай до.
»й иодшо); Ooprax.ii ломакон саиго,
Хилнат саройи к,урбида берди макон сан го 1.
Уз д ав р н н и кг илгор зи ё л н л а р и д а и
бири 
Комил та- 
са вв уф га, ф а л с а ф а г а дойр а с а р л а р бил ан х,ам яц индан 
тан и ш булган. М а ъ л у м о т л а р г а ц а р а г а н д а , унинг шах- 
син кутубхонаси Хива хоилигидаги энг бой кутубхо- 
н а л а р д а н бири булган.
Ком ш иш т а с а в в у ф га
у ёки 
бу д а р а ж а д а ь ло^ аси
булга н кл асси к ад и б л ар сингари, хусусан Ж о м и й в а 
Н авои й каби, зохидлик ва д а р в е ш л и к ц изицтирм ас эди. 
У тас ав ву ф роялари о р к а л и инсон зотига б улган з^ур- 
мат ва э.угиромшш и ф ода этди. Тенглнкни, инсон бахт- 
са одатин и куйлади.
Б у н д а н та ш ц а р п К омилнинг ш а й х ва зо х и д л а р га 
булган мугюсабатнни 
я н а д а ёр^и н роц и фода 
этувчи,
1 Комил. Д евон. К.улёзма, 2 а, 3 а- бетлар.
206

---

б а ъ з и сохта ш а йх ва 
зохидларнинг кирдикорларини,
х ул^-а творини фош цилувчн са т ира га бой ш е ъ р л а р > м 
борки, б ула р ю кор и д а айтилгап фи к р л ар и и тула тас- 
дик ла йд и . Комил инсон ул пмид ан кейин на риги дунёда 
уз умрини д ав ом эттириши ха^ндаги а ^ и д а л а р г а унча- 
лик ишонмас эди. В а ъ д а ^ нл нпад нг ан у д унё шшг ^уру 
г и лм он л ар ид ан кура liaiyi булган ушбу дунё л аззат- 
л а р и д а н, $з севикли ёри билан булган внсол д а м л ар н-
дан б а ^ р а м а н д булнппш а ф з а л курар эди. Унинг куп- 
гпна г а з а л л а р и д а у дупё хур ва г нлмонларпга, ж а н н а т
богларинппг се рфайз хаьосигз «фошш» 
дунёдаги ес- 
впклн ёр, реал т а б и а т г у з а л ли кл ар ин и ц а р а м а к а р ши
куйнлади.
Шоир 
и ж о д ид а н
т ур л и ^ а р а м а - ц а р ш и л и к л а р н и н г
урин олишини т ушунтириб бернш илмий ц пм м атга эга. 
Б у л а р Комил я ш аг а н даврнинг шоир и жод ид а г и инъи- 
коси булс а а ж а б эмас. Чупки у уз хгёти д а в омп да Х а з а
хонлигида кечган куп воце ал арнинг гуво^и булди. Бу 
эса 
шоир ижол ид а уз 
акснин топ май 
кол м ад и, пл- 
багта.