Доктори, проф. Э. Шерназаров


-расм.  Панжаканотлининг сузгич каиоги скелети



Download 27,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet97/392
Sana27.03.2022
Hajmi27,26 Mb.
#513337
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   392
Bog'liq
Zoologiya (xordalilar) - S. Dadayev, Q. Saparov

75-расм. 
Панжаканотлининг сузгич каиоги скелети.
Панжаканотлилар териси тугарак ёки ромб шаклидаги юпка эмал билан 
копланган космоид (узгарган дентин) тангачалар билан копланган. Бундай тери 
суяк элементлари дастлаб пайдо булган суяк панцерли амфибияларда хам 
булган. Панжаканотлиларнинг висцерал сачраткичидан (жабра ёриги колдиги) 
амфибияларнинг 
урта 
кулок бушлиги хосил булган.
121
www.ziyouz.com kutubxonasi


Орка сузгич каноти иккита. Думи тенг паллали Бу баликларнинг юрагида 
артериал конуси ва ичагида спирал клапан л ар и булади. Клоакаси бор. 
Кизилунгачнинг корин томони учидан уика вазифасини бажарувчи пуфакчалар 
чикади. Ички бурун тешиги йук.
Панжаканотлилар икки хил нафас олувчилар билан бирга битта умумий 
аждодцан келиб чиккан деб хисобланади. Улар ёзда суви камайиб, жабра билан 
нафас олиш кийинлашадиган сув хавзаларида яшаган, кислород танкис 
булганида вакти-вакти билан сув юзасига кутарилиб атмосфера хавосидан 
нафас олган. Этли сузгичлар эса сув тубида, усимликларга таяниш учун хизмат 
килган. Бу эса уз навбатида беш бармокли харакат органларининг пайдо 
булишига олиб келган. Панжаканотлилар дастлаб чучук сув хавзаларида 
яшаган, кейинчалик эса денгизларда яшашга утган булиши керак.
ШЛО. Баликларнинг экологияси
Баликлар барча тубан хордалилар сингари бутун умри сувда утади. Улар 
сувдан чикариб олинса, тезда жабралари куриб, бугилиб улиб колади. Камдан- 
кам балик турларигина махсус мослама органларининг булиши билан сувдан 
ташкарида бир неча соатгача тирик тура олиши мумкин.
Умуман, хозирги вактда ер шарининг, яъни планетамизнинг катталиги 
510 миллион квадрат км булса, шундан 361 миллион квадрат км ёки 71% и 
океан ва денгиз сувлари билан копланган. Шундан 51% да баликлар яшайди. 
Океанларнинг энг чукур жойлари 11 кмга етади. Океанларнинг 3 км дан ортик 
чукур жойлари барча денгиз сувларининг тахминан 51-58 
%
га тугри келади. Ер 
шарининг 2,5 миллион квадрат км гина, яъни 0,5% гина ички сувликлардан 
иборат.
Баликлар баланд тоглардаги сувликларда, яъни денгиз сатхидан 6000 
минг метр баландликда хам ва океанларнинг 10000 метрлик чукурликларда хам 
яшайди. Сув атмосфера хавосини эрита олади ва айнан баликлар сувда эриган 
кислород билан нафас олади. Сув кучли эритувчи булгани учун куплаб органик 
ва анорганик моддаларни хам эритиб ярокли холга келтиради. Сувнинг 
иссиклик сигими юкори булади, шунинг учун хам сув хавзаларида дакикалар, 
соатлар, кеча-кундузлар, ойлар ва йил фаслларига караб сув харорати 
атмосфера хароратига нисбатан кам узгаради. Сув совукда музлайди, муз 
сувдан енгил булганлиги учун сув юзасига кутарилади. Сувнинг солиштирма 
огирлиги хавонинг солиштирма огирлигидан бироз куп булиб, баликлар 
танасининг солиштирма огирлигига якин булади.
Маълумки, баликларнинг хаётида сувнинг окими, харорати, сувдаги 
кислород ва тузлар мивдори катта ахамиятга эга. Сув мухитининг харакати 
дарё, денгиз ва ёпик сув хавзаларида доим булиб турадиган окимлар билан 
боглик. Сувнинг исиши сув катламларини вертикал йуналишда харакатга олиб 
келади. Сувнинг харакати одатда баликларнинг пассив кучишини таъминлайди. 
Масалан: Скандинавиянинг гарбий киргокларида тухумдан чиккан Норвегия 
сельдининг личинкаларини Гольфстрим окимининг бир тармоги 3 ой 
мобайнида киргок буйлаб 1000 км га олиб кетади. Йирик дарёларнинг юкори 
кисмида увилдирикдан чиккан лосос баликларининг личинкалари хаётининг
122
www.ziyouz.com kutubxonasi


куп кисмини денгизда угказади. Дарёдан денгизга утиш маълум даражада 
пассив, яъни дарё окими ёрдамида содир булади. Них;оят баликлар харакатини 
маълум даражада белгиловчи озик; объектлари - планктонларнинг харакати хам 
оким ёрдамида вужудга келади.
Баликлар совукконли хайвонлар хисобланади, яъни уларнинг тана 
харорати доимий эмас, балки тугридан-тугри атроф-мухит хароратига караб 
узгариб туради. Бу эса организмнинг физиологик хусусиятига боглик, жум­
ладан, иссиклик хосил килиш жараёнига боглик. Баликларда иссиклик хосил 
килиш жараёни жуда секинлик билан боради. Умумий коидага мувофик, сув 
харорати кутарилса, баликлар куп озик ейди, газлар алмашинуви кучаяди, 
баликларнинг усиш суръати, жинсий махсулотларнинг етилиши тезлашади. 
Шуни айтиш керакки, хар бир тур балик учун маълум харорат чегараси бор. 
Купгина тропик баликлар сувнинг харорати +31°С булганда бемалол яшайди, 
айримлари +45° С гача булган иссик булокларда хаёт кечиради. Калифорнияда 
+52 °С булган булок сувида Cyprmodon авлодига мансуб баликлар бемалол 
яшашлиги кузатилган. Баъзи бир балик; турлари музлашга хам чидайди. Демак, 
айрим балик турлари сувда хароратнинг узгаришига чидаб, яшашни давом 
эттиради, бундай баликлар эвритерм хайвонлар гурухига киради, бошка бир тур 
баликлар эса сувнинг харорати салга узгарса хам халок булади, булар 
стенотерм хайвонлар гурухига киради. Эвритерм баликлар гурухига чучук 
сувларда яшайдиган олабуга, чуртан, тошбош, налим ва денгизларнинг 
киргокка якцн жойларида яшайдиган купгина баликлар киради. Стенотерм 
баликлар гурухига эса барча кутб баликлари ва купгина тропик баликлари 
киради. Баликлар турлари орасида иссиксевар баликлар (лаккалар, зогара 
биликл арнинг куплаб турлари) ва совуксевар баликлар (лосослар, трескал ар) 
бор. Баъзан иссиксевар баликлар яшайдиган сув харорати бирдан пасайиб 
кетиши натижасида куплаб баликлар нобуд булади. Масалан: 1930 йили 
октябрь ойида Приморье улкаси сувларида кучли довулдан кейин сув харорати 
+12°С дан +6,2° С га тушиб колиши натижада иссиксевар баликлардан сельдлар 
куплаб нобуд булган. Лекин, урта кенгликларда яшайдиган иссиксевар балик­
лар, кишда сувнинг совушига мослашиб, бир жойга тупланиб уйкуга кетади. 
Буни балик ураси дейилади. Бу ерда улар шилимшикка уралиб, ойлаб (Волга 
дарёсида-5 ой) ётади. Бундай урачи баликларга -окча балик, зогора балик, 
вобла, ела, карас, лакка ва бакра каби баликлар киради.
Денгиз сувлари одатда кислародга туйинган булади, баъзи денгиз сувлари 
кислородга уга туйинган булади. Бунинг аксича, китьалар ичидаги сувларда 
кислород микдори гурлича. Шуниг учун чучук сув баликлари орасида 
кислородга турлича эхтиёж сезадиган турлари бор.
Баликлар кислородга булган талабини хисобга олиб т>ртта гурухга 
булинади,
1. 
Кислородни жуда куп талаб килувчи баликлар, яъни 1 литр сувда 7-11 
см3 кислород булган сувларда яшайдиган баликларга асосан, гулмой, кумжа, 
пескарь, налим ва гольян кабил ар киради. Бу баликлар суви совук ва тез окар 
дарёларда яшайди. Шухокар тог дарёлардаги сувлар хамма вакт хаво билан 
туйинган булади.
123
www.ziyouz.com kutubxonasi


2. Куп кислород талаб килувчи баликлар, яъни 1 литр сувда 5-7 см3 
кислород булган сувларда асосан хариус, голавл, то ш балик, пескарь кабил ар 
яшайади.
3. Нисбатан кам кислород талаб килувчи баликлар, яъни 1 литр сувда 4 
см3 кислород булган сувларда асосан, чабок балик, плотва, олабуга ва 
тошбаликлар яшайди.
4. У та кам кислород талаб килувчи баликлар. Улар кислорода жуда кам 
булган окмас сувларда яшайди, яъни бундай сувларнинг 1 литрида 0,5 см3 
кислород булади Бундай сувларда зогора балик, лин ва тобон баликлар 
яшайди, Бу баликлар сувда эриган кислород етишмай колганда тезда сувнинг 
юзасига чикиб, огиз оркали атмосфера хдвосини ютиб, жабра бушлигига 
кирувчи су в ни шу хаво билан бойитади. Яна вьюн деган балик тури борки, у 
дарёнинг эски уз анид а в а кичик кулларда яшаб, юкоридаги баликларга ухшаб 
тугридан-тугри хаводан нафас олмай балки атмосфера хдвосини ичагига ютади, 
хаво балик ичаги оркали утар экан, кислороднинг бир кисмини й^отиб, анал 
тешигидан чикади, бу кислород ичакнинг калин капиллярлар тури билан 
таъминланган урта ва кейинги булимларида ютил ади. Айрим чучук сув 
баликлар и хам шу тарика ичакдан нафас олади,
Сув хавзаларида мавсумий муз копламининг хосил булиши баликлар 
учун хам ижобий, хам салбий рол уйнайди. Аввало, муз когшами сувнинг 
пастки катламларини хавонинг совук хароратидан химоя килади, сувнинг 
тубигача музлашига тускинлик килади. Бу холат баликларни кишда хаво 
харорати нихоятда паст булган жойларга таркалишига имкон беради. Муз 
копламининг ижобий томони шундан иборат. Муз копламининг баликлар 
хаётидаги салбий томони эса, аввало муз коплами сувнинг хаводан кислород 
билан туйинишини кескин камайтиради. Киш вактида купгина сув хавзаларида 
чириш жараёнлари натижасида кислород микдори жуда хгм камайиб кетиб, 
баликларни нафаси бутилиб, куплаб нобуд булади. Бундай ходи с ал ар МДХ 
нинг купгина окмайдиган ва секин окадиган сув хавзаларида тез-тез булиб 
туради. Бу ходи сани улат (замор) дейилади. Одатда, замор кишда сув 
музлаганда руй беради, яъни муз катлами сувга атмосфер адан кислороднинг 
утишига тускинлик килади, сувдаги бор кислород эса чириётган органик 
моддал арнинг оксидланишига сарф булади. Шунинг учун хам кишки замор 
билан курашиш учун кулларда ва ховузларда муз тешиб куйилади. МДХ да 
F арбий Сибирь дар ёл ари да, шу жумладан Обь дарёсида катта заморлар булиб 
туради. Одатда, заморлар декабрь ойининг охиридан март ойининг 
бошларигача давом этади. Сувда водород сульфид йигилиб кодишидан хам 
баликлар куплаб халок булади. Бундай газлар сув хавзаларида кислород 
етишмаганида органик модц ал арнинг чиришидан хосил булади. Урта денгиздан 
саёз тусик оркали ажралган Кора денгиз алохида диккатга сазовордир. Кора 
денгизнинг устки катлами су в л ар и тозаланиб турил ади. Лекин бу денгизнинг 
200 метрдан пастки кисмидаги суви водород сульфид билан захарланган 
булади. Шунинг учун хам Кора денгизнинг чукур жойларида, кислород сиз 
мухитда яшайдиган сульфабактерияларни хисобга олмаганда хеч кандай хдёт 
йук.
124
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 27,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   392




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish