Dissertatsiya mundarijasi (taxminiy)

AQSh qishloq xo‘jaligi tizimini rivojlantirishda klasterlarning o‘rni va roli
AQShda 1990-yilga kelib Qishloq xo‘jaligi va iqtisodning deyarli barcha sohalarida klaster siѐsatidan faol foydalanila boshladi. Aynan shu davrdan boshlab qishloq xo‘jaligida klasterli ѐndashuv AQSh hukumatining iqtisodiy siѐsatining asosiga aylanib, iqtisodiѐtning klaster tuzilishi fenomeniga ko‘proq e’tibor berila boshlandi.
Amerika modeli boshqa rivojlangan davlatlarga qaraganda sof kapitalizm modelini o‘zida aks etadi. Chunki Klaster ѐndashuvlarini rivojlantirish sohasida, shuningdek turli xil innovatsion texnologiyalar sohasida, Amerika Qo‘shma Shtatlari innovatsion usullar va echimlar uchun eng boy va eng ochiq joydir. AQShda amerikalik olimlar mintaqalar iqtisodiѐtini rivojlantirish tamoyillarini boshqalarga qaraganda ancha oldinroq o‘rganishni boshladilar va M. Porter kashshof edi - klaster modelini ishlab chiqaruvchi sanoat klasterlari juda mashhur bo‘ldi. Arizona, Kaliforniya, Konnektikut, Florida, Minnesota, Shimoliy Karolina, Ogaѐ, Oregon, Vashington shtatlari ushbu jaraѐnga rahbarlik qildi va tegishli dasturlarni qabul qildi, yuzlab shahar va hududlar o‘z klaster strategiyalarini ishlab chiqdilar. AQShda alohida shtatlar rivojlanishi uchun butun iqtisodiy siѐsat asosan klasterli ѐndashuvga asoslandi va hatto hokimlar uchun maxsus qoidalar mavjud bo‘lib, ular har qanday shtat gubernatoriga klasterni qurish va rivojlantirish bo‘yicha zarur qarorlarni qabul qilishga imkon beradi.
Hozirda sanoat klasterlarini shakllantirish AQShning Milliy Boshqaruvchilar Assotsiatsiyasi tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha davlat siѐsati doirasida aniqlangan innovatsion sohadagi umumiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Shtatlarda klasterlarni yaratishni boshlash uchun komissiyalar tuzildi. Tahliliy ishlar ilmiy markazlar va universitetlar tomonidan olib boriladi. Komissiya klaster a’zolarining ulushlarini taqsimlaydi, to‘siqlarni engib o‘tishga ѐrdam beradi va klasterlarni kuchaytirishga g‘amxo‘rlik qiladi. Davlat boshlang‘ich kapitalni ajratadi, keyin xususiy kompaniyalar tomonidan mablag‘larni jalb qiladi. Global raqobatda ishtirok etish ustuvor innovatsion ѐndashishga ega Amerika klasterlarining o‘ziga xos xususiyati. Rivojlanaѐtgan klasterning zarur va mos tarkibini aniqlash uchun Qo‘shma Shtatlarda klaster komplekslarini chuqur va chuqur o‘rganish ishlari olib borilmoqda.
AQSh Mintaqaviy Tadqiqotlar Instituti tadqiqotchilari omil va matritsani tahlil qilish metodologiyasining tarkibiy qismlaridan foydalangan holda mavjud klaster birlashmalari prizmasi orqali milliy iqtisodiѐt muammosini ko‘rib chiqishga harakat qilishdi. Sanoatlar, klasterlar, klaster tarmoqlari o‘rtasidagi munosabatlarning intensivligini o‘rganish jaraѐnida 4 ta blokda 23 ta ishlab chiqarish klasterlari guruhlari aniqlandi, ular 5 dan 116 gacha ishtirok etuvchi sektorlarni birlashtirdilar; ularning tarkibiga ishchilar soni 38 mingdan 4,5 milliongacha bo‘lgan 82 dan 102 minggacha bo‘lgan korxonalar kiradi, ular 4,5 milliard dollardan 324 milliard dollargacha qo‘shimcha qiymat yaratdilar. Garvard Biznes Maktabidagi Strategiya va Raqobat Instituti ma’lumotlariga ko‘ra, 2005 yil noyabrda AQShda 153 klasterlar aniqlangan, eng ko‘p klasterlar Kaliforniya-17, Arizona-14, Konnektikut- 13, Minnesota -11, Massachuses-10, Nyu-York. -8, Shimoliy Karolina -5, Vashington - 5.
Xodimlar soni bo‘yicha eng katta klaster Silikon vodiysida joylashgan bo‘lib, 1 million ishchiga ega kompyuter va aloqa klasteridir. Detroytda avtomobillar va ularning butlovchi qismlarini ishlab chiqarish yetakchi avtomobil ishlab chiqaruvchilar raqobatdosh bo‘lishiga qaramay, qo‘shma loyihalarni, shu jumladan ta’minot zanjirlarini yaxshilashni, umumiy manfaatlar va Amerika iqtisodiѐti foydasiga amalga oshiradigan klasterning ѐrqin namunasidir. Klaster a’zolari korxona darajasida raqobatlashadi, lekin shu bilan birga sanoat darajasida hamkorlik qilishadi. 1890 yildan boshlangan Detroyt avtomobil klasterida 256,500 xodim ishlaydi va yillik daromadi 36,200 dollarni tashkil etadi. Eng kichik klasterlar orasida Massachuses shtatining Boston shahrida ion implantatsiya uskunalarini ishlab chiqarish uchun klaster mavjud bo‘lib, klasterda atigi 3 ta kompaniya joylashgan. Birlashgan global ulushi deyarli 90% bo‘lgan uchta kompaniyaning, bir necha yuzlab malakali xodimlarning mavjudligi, tadqiqotlar sohasida global rahbarlik, ixtisoslashtirilgan etkazib beruvchilar bilan ishlash va kuchli raqobat sharoitida ushbu klaster faqat o‘z tarmog‘ida ma’lum.
AQShning bitta klasterida o‘rtacha hisobda 23,831 ishchi ishlaydi. Klasterdagi kompaniyalar soni o‘rtacha 228 tani tashkil etadi. Raqobatbardoshlik nuqtai nazaridan AQSh klasterlari Shvesiya, Italiya va Germaniyadan keyin to‘rtinchi o‘rinni egallaydi, garchi Amerika klasterlarining o‘rtacha ѐshi juda ѐsh, asosan 1949-1955 yillar. Boston va Massachuses shtatlari butun dunѐga ma’lum bo‘lgan ko‘plab guruhlarga (konsalting texnologiyasidan sog‘liqni saqlashgacha) ega.
Amerika Qo‘shma Shtatlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan omillarning murakkab tizimiga bog‘liq, ular orasida hududiy joylashuvi va yuqori malakali kadrlar muhim, ammo ahamiyatli emas. Bundan tashqari, na tarmoq tarkibi, na yangi yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarning mavjudligi mintaqaning iqtisodiy o‘sishini to‘liq belgilab bermaydi.
Eng jadal rivojlanish sanoat ѐki innovatsion klasterlar shakllangan hududlarga to‘g‘ri keladi. AQShda mintaqaviy innovatsion klasterlarni shakllantirish va mustahkamlash vazifasi 2001 yilda Raqobatbardoshlik kengashining ma’ruzasida eng muhim milliy ustuvorliklar qatoriga kiritilgan. Shu bilan birga, biznesning uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlaydigan innovatsiyalarni aniqlash va qo‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor beriladi.
Bu erda davlat innovatsion siѐsatining to‘rtta asosiy shakllarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
- yangi texnologiyalar va mahsulotlarni ishlab chiqish va joriy etish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri budjet tomonidan qo‘llab-quvvatlash;
- soliq siѐsati va ma’muriy tartibga solish orqali bilvosita qo‘llab- quvvatlash;
- ta’lim tizimiga investitsiyalar;
- innovatsiyalarni jadal ilgari surish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy infratuzilmaning muhim elementlarini qo‘llab-quvvatlash.
Hozirgi kunda AQSh qishloq xo‘jaligi va barcha sohalarda yetakchi o‘rinlarni egallashga intilmoqda. Shu sababli mamlakatda raqobatbardosh bo‘lgan agrosanoat klasterlarni shakllantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Global raqobatbardosh bo‘lgan eng mashhur mintaqaviy innovatsion klaster - Kaliforniyaning shimolidagi San-Fransisko janubida joylashgan Silikon vodiysidagi klasterdir. Unda 1.5 million kishi ishlaydi. Santa Klara okrugida joylashgan vodiyning aksariyati poytaxtning 29 shahrini norasmiy ravishda ѐpib qo‘yadi. San- Fransiskodan 50 km gacha bo‘lgan hududda joylashgan Silikon vodiysining paydo bo‘lishi dastlab axborot texnologiyalari sohasidagi ko‘plab mutaxassisliklar harbiy shartnoma va texnologik tashabbuslar asosida harbiy kompleks korxonalarini joylashtirilishi tufayli Kaliforniyada to‘planganligi edi. Biroq hozirgi vaqtda mintaqada kompyuterlar va ularning tarkibiy qismlarini ishlab chiqarishdan tashqari ko‘plab klasterlar mavjud. Silikon vodiysidagi qishloq xo‘jaligi klasterlaridan eng mashxuri bu uzumchilik va vinochilikka moslashgan klasterlardir. Bundan o‘ttiz-qirq yil oldin Kaliforniyada vinochilik dunѐning eng yaxshi reytingida umuman e’lon qilinmagan. Ya’ni, u Fransiya ѐki hatto Italiya bilan yaqindan raqobatlasha olmadi, bu erda tabiiy omillarning betakror kombinatsiyasi, vinochilikning asriy an’analari, infratuzilmasi va iste’molchilarning o‘ziga xos ta’mlari Yevropalik sharob ishlab chiqaruvchilarning global hukmronlikdagi monopoliyasiga ѐrdam berdi.
Hozirda Kaliforniya AQShdagi barcha sharobning 90 foizini va dunѐ ishlab chiqarishining 9 foizini ishlab chiqaradi, bu esa uni dunѐda Fransiya, Italiya va Ispaniyadan keyin to‘rtinchi o‘ringa qo‘yadi. 1997 yilda Kaliforniyada 740 dan ortiq vino zavodlari mavjud edi.
Kaliforniyadagi vinochilik klasterining tarixi 1778 yilda, ispaniyaliklar birinchi uzumzorlar barpo qilgan paytdan boshlanadi. 19- asrning o‘rtalariga kelib, birinchi tijorat vinochilik tashkil etildi, uzum ekinlari navlari keltirildi va Yevropadan mutaxassislar taklif qilindi. 2005 yilga kelib vinochilikdan tushadigan daromad 45,4 milliard dollarni, xazinaga 1,9 milliard AQSh dollarini tashkil qildi, Kaliforniyadagi 58 shtatning 46 tasi uzumchilik bilan shug‘ullanadi, 513 ming akr er uzumzorlari ostida ishlaydi, faqat Kaliforniyada 207,550 ish o‘rinlari, har yili ish haqi olish uchun. Ishchilarga 7,6 milliard dollar ajratilgan. 1974 yilda Kaliforniyadagi Vraperlar uyushmasi tashkil etildi, u shtatning eng nufuzli vakillaridan biridir. Uning a’zolari yirik sharob zavodlari va mahalliy mustaqil ishlab chiqaruvchilar, ilmiy markazlar va o‘quv muassasalari. Bu klasterlar dunѐdagi uzumchilik va vinochilik sohasidagi klasterlar orasida yuqori pog‘onalarda turadi. Bundan tashqari AQShning bir nechta silikon mintaqalari mavjud. AQShda 320 dan ortiq klasterlar mavjud bo‘lib, bulardan 18.7 % ulushi qishloq xo‘jaligi klasterlariga to‘g‘ri keladi. AQSh qishloq xo‘jaligi klasterlari asosan o‘zida fermerlar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarni birlashtiradi. Mamlakatda dunѐdagi eng rivojlangan qishloq xo‘jaligi texnikalarini ishlab chiqaruvchi klaster firmalar CASE va Jondeerlar ham mavjud.
AQSh dunѐdagi eng katta qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini va texnikalarini eksport qiluvchi davlatdir. Qishloq xo‘jaligi maxsulotlari va texnikalari eksporti mamlakat eksportida 5-o‘rinni egallaydi.
AQShda qishloq xo‘jaligida Klaster tizimiga o‘tishi natijasida milliy iqtisodiѐti va qishloq xo‘jaligi sohasida yuqori darajadagi effektga erishildi.
1. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda raqobatning kuchayishi yalpi hududiy mahsulotning o‘sishiga ѐrdam berdi va mehnat unumdorligi, kooperatsion aloqalarda mahalliy korxonalarning ishtioki sezilarli darajada oshdi;
2. Qishloq xo‘jaligida innovatsion faoliyat va ilmiy faoliyatni rag‘batlantirish kuchaydi.
3. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish uchun qo‘shimcha davlat tomonidan ajratilgan ssudalar natijasida mintaqada iqtisodiy barqarorlikka erishildi;
4. Qishloq xo‘jaligidan tushadigan soliqlar sezilarli darajada o‘sdi.
5. Belgilangan budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligi 92 % gacha oshdi;
6. Mamlakat tashqi bozorda o‘z o‘rnini mustahkamladi. Ichki bozorlarda raqobat kuchaydi.
7. Mintaqada mavjud bo‘lgan qishloq xo‘jaligi texnikalari 78.3 % gacha tubdan yangilandi;
8. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtrishning yangicha usullari va texnologiyalari yaratildi;
9. Mamlakat bo‘ylab xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish va aholini qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talablarini qondirish anchagina o‘sdi.
10. Qishloq xo‘jaligi texnikalarini ishlab chiqarish va chetga eksport qilish bo‘yicha jaxondagi yetakchi davlatga aylandi [6].