Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати

« Ўзлашма сўзлар ва муқобилсиз лексика» 
деб номланган.
 
Муқобилсиз лексикани ташкил этувчи бирликлар ўзлашма 
сўзлар билан муайян умумий жиҳатларга эга бўлади. Муқобилсиз лексика 
муайян давр ўтгандан сўнг ўзлашма сўзга айланиши мумкин. Чунки сўз 
қабул қилинган тилга кирган, яъни сингиган бўлиши учун қатор талабларга 
жавоб бермоғи лозим. Жумладан: 
1.
Ўзлашган сўз уни қабул қилувчи тил қонуниятларига бўйсунади.
2.
Сўз қабул қилувчи тил лексик–семантик системасига боғланган, 
унга сингиган бўлади. 
3.
Ўзлашма сўз худди ўз сўздек табиий ва аниқ бўлади, ундан 

---

шубҳаланиш, уни бошқа сўзлар билан қориштириш хавфи йўқолади. 
4.
Сўз қабул қилувчи тил эгаси бўлган халққа худди ўз сўзидек 
туюлади. Унинг ѐт элемент эканлиги сезилмайди. 
5.
Сўз ўзлашган бўлса, бу сўзнинг тилдан тезда чиқиб кетиш эҳтимоли 
бўлмайди. Бундай сўзнинг “кераксизлиги” ҳақида, уни тилдан чиқариш 
ҳақида ўринсиз мунозаралар бўлмайди ва ҳоказо.
Ўзлашма сўз ва муқобилсиз лексиканинг умумий ва фарқли 
жиҳатларини қуйидаги жадвалда қисман ифодалашимиз мумкин. 
Ўзлашма сўз ва муқобилсиз лексиканинг умумий ва фарқли жиҳатлари 
Му
қо
би
лс
из 
лекси
ка
Лексема
Т
ар
ж
имас
и 
йў
қ 
Байнал
мила
л 
А
йр
им 
мамл
акатла
рд
а 
қў
лл
ан
ад
и 
Ми
лл
ий
ко
ло
ри
тн
и 
иф
од
ала
йд
и 
Ўзб
ек т
ил
и 
фао
л 
лекси
ко
ни
га 
ўтга
н 
Фут 
- 
- 
+ 
+ 
- 
Фунт 
стерлинг 
- 
- 
+ 
+ 
- 
“Пан 
Американ” 
- 
- 
+ 
+ 
- 
Спагетти
- 
- 
+ 
+ 
- 
Ўзл
ашма 
сў
з 
Метр 
- 
+ 
- 
- 
+ 
Стол 
- 
+ 
- 
- 
+ 
Телевизор 
- 
+ 
- 
- 
+ 
Журнал 
- 
+ 
- 
- 
+ 
Кузатишлар шуни кўрсатадики, ўзлашмаларнинг пайдо бўлишида 4 
хил омил мавжуд: 
1.
Халқлар, миллатлар ўртасидаги қўшничилик алоқалари туфайли 
Масалан, ўэбек ва тожик халқлари азалдан ѐнма-ѐн ҳаѐт кечирганлари учун 
ўзбек тилида форс-тожикча ўзлашма алоҳида қатламни ташкил этади. Ўзбек 
тили лексикасида туркий сўзлардан кейин миқдор жиҳатдан иккинчи ўринда 
туради. 
2.
Сиѐсий босим туфайли. Собиқ Иттифоқ даврида рус тилига бўлган 
эътиборнинг юқорилиги, руслаштириш сиѐсати натижасида юзлаб 
ўзлашмалар пайдо бўлган.
3.
Фан ва техниканинг Европа ва Америкада жадал ривожланиши 
натижасида пайдо бўлган неологизмлар тилимизга тез суръатда кириб 
келмоқда. 
4.
Глобаллашув жараѐни ҳам барча тиллар лексикасида ўз ифодасини 
топмоқда. 
Ўзбек ѐзувчи ва таржимонлари ўзбек тилига ўгирган шеърий ва насрий 
асарларида муқобилсиз лексикани ишлатиб, адабий тилга янги тушунча ва 
лексемаларни киритади:

---

Диссертациянинг иккинчи боби