Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати

Муқобилсиз лексиканинг тип (тур)лари 
ва мавзуий таснифи
»
 
деб номланган. Муқобилсизлик масаласига Алишер 
Навоий бундан олти аср аввал эътибор қаратиб, “Муҳокаматул луғатайн” 
асарида шундай ѐзган эди: “Яна ғизо ва ҳар таомки, еса бўлур, 
егулик 
дерлар 
ва сорт элининг кўпи, балки барчаси емакни ҳам, ичмакни ҳам “хўрдани” 
лафзи бирла адо қилурлар... Ва келдук қушқаки, анда муқаррар ва машҳур 
илбосун ўрдакдур.
Ва сорт эл 
илбосунни
худ билмас. Тоғи турк ўрдакнинг 
эркагин “
сўна
” ва тишисин “
бурчин
”дер. Ва сорт мунга ҳам от қўймайдур. Ва 
нар ва мода иккаласин “мурғоби”дер. Ва ўрдакнинг анвои билур қушчалар 
қошида, масалан, 
жўрка
ва 
эрка, суқтур
ва 
олмабош
ва 
чокирқанот
ва 
темурқанот
ва 
алдалдаға
ва 
олатука
ва 
боғчал 
ва бу йўсунлуқ дерларки, 
етмиш нав бўлурким, сорт, борисин 
мурғоби – ўқ 
дер”
Муқобилсиз лексика таркибига кирувчи лисоний бирликлар таҳлили 
уларнинг бир неча типларга ажратиш зарурлигини кўрсатади. Бу борадаги 
илмий манбаларга таянган ва ижодий ѐндашган ҳолда муқобилсиз 
лексиканинг қуйидаги типларини кўрсатишимиз мумкин: 
1.
Реалиялар. 
2.
Лакуналар. 
3.
Муқобилсиз терминлар. 
4.
Экзотик сўзлар. 
5.
Атоқли отлар. 
6.
Фразеологизмлар 
7.
Тарихий сўзлар 
С.С.Волковнинг талқинича, муқобилсиз лексиканинг асосини 
реалиялар ташкил этади. М.А.Вайбурднинг фикрича, реалиялар – муайян 
мамлакат ҳаѐти, маданияти, тарихи, унинг қаҳрамонлари, урф-одатлари ва 
удумларига оид ҳақиқий далиллардир. Реалияда тил ва маданият ўртасидаги 
яқинлик энг аниқ намоѐн бўлади, деган нуқтаи назарни М.А.Денисова, 
С.Флорин ва С.Влахов А.Д.Швейцар ҳам билдиради. Л.Н.Соболевнинг 
таъкидлашича, 
реалия
термини кундалик турмушда ўзига хос миллий сўзлар 

---

ва ибораларни англатади, шунинг учун бошқа мамлакатлар кундалик 
турмуши ва тилларида унинг муқобили бўлмайди.
Муайян 
тилдаги реалияларни аниқлаш учун К.Г.Андречина 
таққослаш усулини таклиф қилади, бу солиштириш асосида амалга 
ошириладиган жараѐн бўлиб, унинг давомида икки тилнинг информацион 
бирликлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқлар ўрганилади.
С.Влахов ва С.Флориннинг фикрига кўра, миллий реалиялар маҳаллий 
бўлиниш учун бошланғич нуқтадир: у халқаро ѐки минтақавий бўлишидан 
олдин у миллий хусусиятга эга бўлиши керак эди; маҳаллий реалиялар ва 
микрореалиялар у ѐки бу даражада миллий колоритга эга. 
Илмий адабиѐтлардаги юқоридаги тасниф ва таҳлиллардан келиб 
чиққан ҳолда реалияларни қуйидаги гуруҳларга ажратишимиз мумкин: 
1.
Маиший турмуш билан боғлиқ реалиялар:
енгча, хонтахта, 
оштахта, токча, декча, рапида, тандир
ва ҳоказо.
2.
Маросимлар билан боғлиқ реалиялар: 
чарлар, келинсалом, қирқ, 
кирювди
ва ҳоказо.
3.
Таомлар номлари: 
палов, лағмон, манти, лочира, патир, ширмойнон, 
зирвак, манпар 
каби. 
4.
Кийим ва унинг қисмлари: 
чопон, тўн, яктак, салла, паранжи, 
чачвон
каби. 
5.
Миллий ўйинлар номлари
: чиллак, ошиқ, ўртага тушар, пар
каби 
6.
Мусиқа асбоблари: 
дутор, тор, най, карнай, сурнай, қубиз, сибизға
. 
7.
Матолар номлари: 
атлас, адрас, бўз, шойи, парча, духоба, кимхоб, 
бахмал. 
8.
Ўсимлик номлари: 
райхон, садарайҳон, тол
кабилар. 
Мазкур реалиялар ўзбек халқи турмуш тарзига хос бўлиб, бошқа тил 
лексикаси учун муқобилсиз саналади. Мазкур таснифни яна давом эттириш 
мумкин. Қуйида эса ўзбек тилига таржима қилинган асарларда учровчи 
муқобилсиз лексика, хусусан, реалияларни таснифлаймиз:
1.
Топонимлар:
Meeting took place in heat comfortable lodge in mile from 
Helsinki, in thick wood, from russian border not far. 
(Sidney Sheldon. Windmills 
of the gods. 4 p)
Учрашув Хелъсинкидан бир юз олтмиш бир километр
 
узоқликда, рус 
чегараси яқинидаги қалин ўрмонзорда иссиқина ва шинам овчилвр уйчасида 
бўлиб ўтди. 
(Тақдир тегирмони. 5- бет)
 
2.
Ўрин-жой билдирувчи сўзлар:
 
Their parents removed on summer 
general house in Sautgemptone, and boys together sailled, played ball but later 
together went on appointments.
(Sidney Sheldon. Windmills of the gods. 8 p).
Ҳар йили ѐз палласи ота–оналари Саутгемптондаги каттагина бир 
уйни ижарага олишарди. Болалар сузишга ҳам, бейсболга ҳам, ҳаттоки 
кейинчалик қизлар билан учрашувга ҳам биргаликда боришарди
.
 
(Сидни 
Шелдон. Тақдир тегирмони.
8б)
.
3.
Ичимлик номи: 
“Would you care for a drink?” Conrad Morgan offered. 
“Whiskey, cognac, or perhaps sherry?” 
(Sidney Sheldon. If tomorrow Comes. 
194) 

---

Нима ичишни хоҳлайсиз? – сўради Конрад Морган. – Вискими, 
коньякми, балки шерри ичарсиз? 
(Шелдон С. Орзиқиб кутаман эртани. 99-б.) 
4.
Мурожаат сўзлари:
“Angel, you put some aspirin in your bag, didn't 
you?.
(Sidney Sheldon. If tomorrow Comes. P.341)