Diskursiv usul. Nutqni tahlil qilish nima? Nutqni tahlil qilishning qisqacha tarixi Maqolaning mazmuni diskurs

TIL TUZILISHIDA DISKURSIV OMILLARNING ROLI
Diskurs tuzilishi masalalaridan tashqari, nutqni tahlil qilishda o'rganilayotgan muammolarning yana bir asosiy doirasi - bu kichikroq lingvistik komponentlarga - grammatik, leksik va fonetikaga ta'sir qiluvchi omillarning ta'siri. Masalan, rus tili singari til tarkibidagi so'zlar tartibi, garchi grammatik hodisa bo'lsa ham, diskursiv omillarga murojaat qilmasdan tushuntirib bo'lmaydi. So'z tartibi gapni kommunikativ tashkil etish xususiyatlariga sezgir bo'lib, ular odatda mavzu (gapning boshlang'ich nuqtasi) va rema (boshlang'ich nuqtaga qo'shilgan ma'lumotlar) tushunchalari yordamida tavsiflanadi. Dastlab chex tilshunoslari tomonidan bildirilgan g'oyaga ko'ra, jumlaga anchagina tematik elementlar rematik bo'lganlardan ko'ra ko'proq joylashtirilgan. Ushbu tendentsiyaning taxmin qilingan universalligi bir qator tadqiqotlardan so'ng, xususan, R.Tomlin va R.Rodesning Ojibva hind tili haqidagi maqolasida shubha uyg'otdi, unda qarama-qarshi tendentsiya kuzatildi: tematik ma'lumotlar tematik bo'lmagan ma'lumotlardan keyinroq joylashgan. Hozirga qadar "boshida rematik ma'lumotlar" tamoyili (xilma-xilliklar bilan: boshida yangi, boshida aniqlanmagan, boshida muhim, boshida favqulodda) dunyo tillarida juda keng tarqalganligi haqida ko'plab dalillar to'plangan. M. Mitun "boshida rema" tamoyili intonatsion omillar bilan qo'llab-quvvatlanishini ta'kidladi, chunki ham rema, ham boshlanish intonatsion ta'kidlashga moyil. Bir qator mualliflar tartibning ikkala printsipi uchun ham kognitiv tushuntirishlar berishga harakat qilmoqdalar, ammo nima uchun ba'zi hollarda bitta to'liq tushuntiriladigan printsip ustunligi, boshqalarda boshqasiga teng ravishda tushuntirilishi noma'lum bo'lib qolmoqda. Ruscha so'zlar tartibi turli xil nazariy yondashuvlar doirasida o'rganilgan; eng batafsil tadqiqotlardan biri amerikalik rus mutaxassisi O. Yokoyamaga tegishli. Kitobda Nutq va so'zlarning tartibi Yokoyama ma'ruzachi va adresat ma'lumot bazasi holatlariga asoslangan va rus tilidagi so'zlar tartibini to'liq tushuntirishga mo'ljallangan kognitiv modelni taklif qildi.
Diskursiv omillar bilan izohlangan leksik hodisaga misol sifatida referentsial tanlov, ya'ni. nutqda shaxs yoki ob'ekt nomini tanlash: bunday nomlash to'liq ism iborasi (masalan, maxsus ism) yordamida amalga oshirilishi mumkin Pushkin, yoki tavsiflar, masalan shoir), olmosh yordamida (masalan, u) yoki hatto nol shakli orqali (gapdagi kabi) Pushkin ishondi, nimaF [\u003d Pushkin] d'Anthesga qo'ng'iroq qilishim kerak; Zak ZH nol shaklini bildiradi). Bunday tanlovni faqat diskursiv omillarning kombinatsiyasi bilan izohlash mumkin, masalan, ma'lum bir ishtirokchining oldingi eslatib o'tilishigacha bo'lgan masofa, ushbu bandning ushbu banddagi bandidagi o'rni, umuman ushbu ishtirokchining nutq uchun ahamiyati va boshqalar. Kognitiv-lingvistik adabiyotda bunday omillar nutqning ma'lum bir daqiqasida referentning ajralmas xarakteristikasiga birlashtiriladi, bu esa spikerning ishchi xotirasida referentning faollashuv darajasi sifatida tavsiflanishi mumkin deb taxmin qilinadi. Kam aktivizatsiya bilan to'liq faollashtirilgan, yuqori faollashtirilgan, qisqartirilgan (so'z yoki nol) ishlatiladi.
Diskursiv kontekst bilan belgilanadigan leksik vositalarning yana bir muhim namunasi - bu so'zlashuv markerlari deb ataladigan vositalardan foydalanish, ya'ni. nutqning tuzilishini, ma'ruzachining aqliy jarayonlarini belgilaydigan maxsus so'zlar (shunga o'xshash so'zlar) mana, Xo'sh, shunday qilib aytganda), adresat psixik jarayonlarini boshqarish (shunga o'xshash so'zlar) tushundingizmi, ko'ryapsizmi) va boshqalar. Diskurs markerlarini o'rganish hozirgi paytda nutqni tahlil qilish va leksikografiyaning eng mashhur yo'nalishlaridan biridir. Ingliz tiliga kelsak, nutq markerlari bo'yicha eng mashhur asar D. Shiffrinning kitobidir (1987). Ruscha diskursiv so'zlar frantsuz slavyan olimi D.Paillard tomonidan muvofiqlashtirilgan uzoq muddatli rus-frantsuz loyihasi doirasida o'rganiladi.
Va nihoyat, ko'plab fonetik hodisalarni diskursiv omillarni hisobga olmasdan tushuntirish mumkin emas - bu og'zaki nutqda so'zlarning kuchli / kuchsiz talaffuzi, intonatsiya konturlaridan foydalanish, pauza va boshqa diskursiv prozodiyalarga tegishli. Hozirgi vaqtda diskursiv prozodiyani o'rganish juda faol rivojlanmoqda. Ingliz tilining prozodiyasi A.Krattenden, J.Pyerxambert va boshqa mualliflarning asarlarida tasvirlangan.Rus tilining diskursiv prozodiyasi bo'yicha tadqiqotlar S.V.Kodzasov tomonidan olib borilib, uning quyidagi qatlamlarini ajratib turadi: aksent joylashuvi, aksentdagi ohang yo'nalishi, ohang oralig'i urg'u, artikulyatsiya holati, ajralmas urg'u, uzunlik / qisqalik, ta'kidlangan fonatsiya. S.V.Kodzasovning fikriga ko'ra har bir prozodiya qatlami ma'lum bir diskursiv semantikani anglatadi. Shunday qilib, aksanning joylashishi berilgan / yangi toifasiga bog'liq; ko'tarilgan ohang davom etish, to'liqsizlikni kutishni ramziy ma'noda kodlaydi; uzunlik uzoq masofani (jismoniy, vaqtinchalik yoki aqliy) va boshqalarni kodlaydi.