Динларни таснифлашдаги ёндашувлар

Тавҳид гуруҳидаги Яҳудийлик, Христианлик ва Ислом динлари ўртасида 
тавҳид тушунчаси ва илоҳ моҳияти хусусида ихтилоф мавжуд. 
Учинчи гуруҳга Зардўштийлик ва ундан келиб чиққан Монийлик, 
Маздакийлик каби оқимлари киради.
Демак, бу тасниф илоҳ тушунчаси ва сиғиниладиган худолар миқдорига 
асосланади. Илоҳ тушунчаси асосида динлар яна асл манбаи илоҳий бўлган 
динлар ва инсонлар томонидан таъсис этилган сохта динлар тарзидаги тасниф ҳам 
бор. Илоҳий динлар баъзан инсонлар томонидан тузилган Ер динларидан фарқли 
равишда Самовий динлар деб ҳам юритилади. Шунингдек, динлар диний 
билимнинг ташқи манбаи бўлган илоҳий ваҳийга ёки ҳеч бир ташқи манбасиз, 
фақат инсон тафаккурига асосланганлигига кўра қуйидагича таснифланади: 
Ваҳий динлари (ваҳий китобига асосланган китобий динлар); Бу динлар 
баъзан пайғамбарли динлар деб ҳам юритилади. Улар илоҳий ваҳийни қабул 
қилган ва қавмларига ваҳийнинг мазмун-моҳиятини етказган пайғамбарлар 
гуруҳи билан кўп жиҳатларда боғлиқ. Чунки, ваҳий динларида пайғамбарлар 
алоҳида шахсиятга эга бўлиб, бошқа динларда уларга ўхшаши йўқ. Бундай 
динлар баъзан нубувват динлари деб ҳам юритилади.
Ўз асосчилари томонидан ёзилган китоблар ва уларнинг сўзлари ёки шу каби 
бошқа инсонлар томонидан ёзилган матнларга асосланган, ваҳий китоби 
бўлмаган динлар. 
Шунингдек, илоҳийлик ва тавҳид омили ҳамда улардан келиб чиққан 
тушунчалар билан бирга динларни таснифлашда мурожаат қилинадиган бошқа 
тушунчалар ҳам бор. Масалан: 
1. Жаҳон динлари (Ислом, Христианлик ва Буддавийлик). Бундай динлар 
тарафдорлари ўз динларини муаян қавмгагина хос бўлмай, жаҳоншумул 
аҳамиятга эга деб ҳисоблайдилар.
13
2. Миллий динлар ёки маҳаллий халқ динлари (Ҳиндувийлик, Яҳудийлик ва 
бошқалар). Бундай динлар тарафдорлари қавмининг ўз динларини ва 
сиғинадиган худоларини улардан бошқа ҳеч кимга хос бўлмаган ўзгача 
моҳиятга эга деб ҳисоблайдилар. Шунингдек, бу гуруҳга худо муайян 
қабила ёки жамоа билан қондош-ирқий муносабатларда боғлиқ бўлган 
ҳамда ота-боболари руҳига сиғиниш эътиқодига асосланган ибтидоий 
қабилавий динлар ҳам мансубдир.
14
Бундан ташқари, диндаги жаҳоншумуллик ва хусусийлик асосида динларни