Динларни таснифлашдаги ёндашувлар

мистик динлардир. 
Бунга муқобил равишда баъзи диншунослар яккахудолик динларини
«Ташриъий (қонунчилик асосларига эга) динлар» деб ҳам атайдилар.
16
Бу 
динлар инсонлар ҳаётини тартибга солиш учун илоҳий ваҳий орқали таъсис 
этилган шаръий кўрсатма ва қонунларга асосланади. Шариат хусусиятларидан 
бири-масъулиятли вазифа юклаш. Инсон илоҳий қонунлар ва ҳукмларга 
бўйсуниши ва мажбуриятларни тўлтиқ бажариши лозим. Яккахудолик 
динлароидаги диний-шаръий мажбуриятлар сўфийлик динларидаги тариқатга 
муқобил келади. Лекин ахлоқ Узоқ Шарқ динларидаги сўфийлик тариқатларига 
боғлиқ бўлиши билан ваҳий динларидаги шариат билан ҳам боғлиқдир. 
Баъзан динлар пировард мақсадлари жиҳатидан ҳам таснифланади. Чунки, 
кўпгина Узоқ Шарқ динлари, шунингдек, Яҳудийлик ва Христианликдаги 
пировард мақсад инсонни қутқариш билан якунланади. қутқариш-нажот ва уни 
амалга ошириш мавзусидаги ихтилофларга кўра бу барча динлар «нажот 
динлари» деб аталади.
17
Ислом бундай ном билан аталмайди. Чунки, у муайян 
диний услуб асосида инсоннинг нажот топиши учун халос бўлиши зарур бўлган 
муайян муаммони чеклаб, белгилаб қўймаган. Исломдаги пировард мақсад 
инсоннинг Аллоҳга итоат этиши ҳамда инсоний иродани илоҳий иродага таслим 
бўлиши ва бўйсунганлигини эълон қилишдир. Унда бошқа динлардаги каби 
инсонни қутқаришга уринадиган муайян бир муаммо йўқ. Шунинг учун уни 
«қутқариш (нажот) динлари» гуруҳига қўшиш мумкин эмас.
Баъзи диншунослар Узоқ Шарқ динларини «нирвана динлари» деб ҳам 
атайдилар.
18
Чунки, бу динлар инсоннинг нажот топиши ҳамда уни дунё 
қийинчиликлари, бахтсизхлик ва азоб-уқубатларидан чиқариб, Нирванага 
эришишга ҳаракат қилади. Нирвана-инсоннинг ўткинчиликдан халос бўлиб, 
осойишталик қарор топадиган ёки инсон руҳи олам руҳи билан қўшилиб 
кетадиган зеҳний ҳолатдир. Бу ҳиндувийликда «ҳол» деб аталади ёки Нирванада 
фано топиш - йўқ бўлиб кетиш. Бу инсоннинг бахтсизлик, қийинчиликлар ва 
азоб-уқубаларга сабаб бўладиган моддий талаб-эҳтиёжлар ва дунёвий оламга 
эҳтиёжмандликни ҳис этмайдиган руҳий осойишталик ва йўқлик ҳолатидир. 
Динларнниг махсус таснифлари борасидаги мазкур тафсилотлардан маълум 
бўладики, динларнинг мавзусига кўра тасниф динлардан ташқарида бўлган 
қандайдир ташқи омилларга эмас, диний тушунча ва омилларга асосланганлиги 
учун энг мақбул ва афзал тасниф ҳисобланади. Шу сабабли таснифнинг бундай 
16
99.ﺹ . 2000 . ﺓﺮﻫﺎﻗﻠﺍ . « ﻥﺎﻴﺪﻷﺍ ﺦﻴﺭﺎﺘ » ﻦﺴﺣ ﺔﻔﻴﻠﺧ ﺩﻤﺣﻤ 
17
Круглов В.А. «Основы религиоведение», Минск, 2002. С.121. 
18
Мюллер М. «От слова к вере», М.2002. С.264. 

---

19 
тури дин тарихи фани билан боғлиқ диний фанлар ва динларни қиёсий ўрганишда 
кенг тарқалган.