|
Билим ва ғоялар эътиқоднинг муҳим элеметлари.
Эътиқодга
айланган билим ва ғояларнинг фалсафий таҳлил этганда, улар ижтимоий
амалиётнинг натижаси, инсонни билиш борасидаги фаолиятининг
ҳосиласидир. Эътиқод инсон дунёқарашининг асосий компоненти
жамлигини унутмаслик даркор. Эътиқод билиш, баҳолаш, бошқариш каби
функцияларни бажаради. Объектив воқеликдаги турли ходисалар,
жараёнлар ҳақидаги билимлар эътиқоднинг билиш функциясининг
билдирса, олинган билимларга таяниб содир бўлаётган ўзгаришлар,
ҳодисалар моҳиятини тушуниб олиш баҳолаш функциясини ташкил этади.
Унинг бошқариш функцияси эса, инсонни ўз шахсий ва ижтимоий
фаолиятида хулқ-атвори, хатти-ҳаракатига кўрсатадиган таъсири, муайян
мақсад томон йўналтириш қобилиятидан иборат.
6
Инсон ҳаётида мақсадлар кўп бўлиб, уларнинг айримлари ўзгариб
туради. Фақат аниқ мақсадда бўлган ғоя атрофида бирлашганларни
маслакдошлар дейилади. Маслак асосида муайян дунёқарашнинг бош ва
асосий ғояларига ишонган одамлар жамоаси умумий феъл-атвори ётади.
Демак, инсонларни маълум вазифаларни бажаришга сафарбар этадиган
ғоявий бирлик маслак бўлиб, аниқ мақсадларни амалга ошириш йўлларини
белгиловчи ирода – бу, эътиқоддир.
Инсон эътиқоди шаклланишига билим ва ғоялар хизмат қилишини
билиб олганимиздан сўнг шунга эътибор қаратишимиз лозимки, инсон
эътиқодсиз, ғоясиз, фикрлашсиз яшолмайди. Инсон ва жамиятни мақсад
(маслак)сари етаклайдиган, ҳаракатга келтирадиган куч ғоядир. Демак, ғоя
инсон тафаккурида вужудга келадиган, ижтимоий характерга эга бўлган,
руҳиятга кучли таъсир ўтказиб, жамият ва одамларни ҳаракатга
келтирадиган, уларни мақсад-маслак сари етаклайдиган фикрдир.
Умумлаштириб айтганда, муайян мақсадлар йўлида бирлашиб
ҳаракат қилишга олиб келувчи, кўпчиликнинг эътиқодига айланган асосий
маслак ғоядир.
Диний эътиқод ўзига хос муайян дунёқараш (ғоя) сифатида
умуминсоний табиатга эга. Дин инсон зотига хос бўлган руҳият, маънавий
ҳолатдир. Диннинг асосий моҳиятини белгиловчи ғоя илоҳий зот-
яратувчига ишониш ва унга сиғинишдир. Турли диний анъана ва
қадриятларга риоя қилиш, шу йўл билан нариги дунёда жаннатга тушиш,
дўзаҳ азобидан халос бўлиш мақсадидир. Дин яратганга, тақдирга,
охиратга худо белгилаб берган андозалардан чиқмасдан ишонишдир. Бу
маънавий андозалар-меҳнатсеварлик, инсонпарварлик, адолатлилик,
иймонлилик, инсофлилик, одамларнинг
бир-бирига
ишончи
ва
ҳурматидир.
Дин-инсон маънавиятини ривожлантиришнинг муҳим омилларидан
биридир. Қуръон, ҳадислардаги ғояларда ва шариат аҳкомларида
шаклланган мусулмонларнинг бурч ва вазифалари деб тан олинган
фикрлар орқали кишиларда иймон, виждон, эътиқод орқали ҳаёт тарзини
ҳал этишга чорлаган. Бунинг учун ҳар бир мусулмон ўзи руҳан, виждонан
пок, иймонли ва ҳалол бўлиши керак, деган даъват ислом таълимотида
катта ўрин олган.
Хўш, диний иймон нима? Бу шахс учун асосий орзу диний
ибодатлар, маросимларни бажариш, диний кўрсатмалар асосида ҳаёт
йўналишини белгилаб, реал дунёда бахтиёр бўлиш ва охиратда жаннатдан
жой олишдир. Илмий ҳақиқатлар атрофида иймон шаклланган шахслар
учун эса асосий идеал (юксак орзу) ҳаётнинг маъноси реал, бирдан-бир
дунёда чинакам инсоний муносабатлар, умумий фаровонлик ва адолатни
қарор топтириш учун курашда бахтиёрликка, эл-юртнинг иззат-икромига
сазовор бўлиб, ҳаётда ўзидан яхши ном қолдириб, авлодлар қалбида
уларни давом эттириш ва ижтимоий абадийликка мушарраф бўлишдир.
7
Инсоннинг икки моҳиятида келиб чиқадиган ва доимо бир-бири
билан ёнма-ён мавжуд бўлиб турадиган жисмоний (физиологик) ва руҳий
ҳолатни асло эътибордан соқит қилиб бўлмайди. Шу туфайли инсонда
поклик ёки нопоклик, саҳийлик ва очкўзлик, меҳр-шафқатлилик ёки
тошбағирлик, инсофлилик
ёки
ноинсофлик, виждонлилик
ёки
виждонсизлик, эзгулик ёки ёвузлик каби маънавий-руҳий ҳолатлар намоён
бўлади.
Муайян вазият тақозоси билан бу ҳолатлар бир-бирига ўтиб туради.
Гўё одамда икки қиёфа ва икки қалб бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлиб
туради. Физиологик машқлар туфайли ҳайвоний хирсларга эрк бериб
юборилса, одам инсонийлик сифатларидан қадам-бақадам маҳрум бўлиб
бораётганини ўзи ҳам англамай қолади. Бу ҳирсларнинг ёвуз руҳи қарор
топиб қолмаслиги учун одам онги, қалби доимо изчил равишда эзгулик
ҳиссидан озиқ олиб туриши лозим. Аслини олганда, илмий қарашлар ўз
олдига одам моҳиятидаги ёвузлик ҳисларини бартараф этиб, эзгулик
ҳиссини қарор топтириш мақсадларини назарда тутади.
Бундай эзгулик ҳиссини қарор топтириш аксарият ҳолларда
эътиқодни иймон билан боғлаш, яъни имонли кишиларда ана шундай
фазилатлар мужассам бўлади дейилади.
Иймоннинг фалсафий мазмуни ҳақида тадқиқот олиб борган олим
Иброҳим Каримов «Вера как духовное состояние»
1
(Иймон руҳий ҳолат
сифатида) номли монографиясида илмий ва диний манбаларга суянган
ҳолда иймон инсон (жамиятлашган индивид) – онгининг нодир ҳодисаси
эканини исботлаган. Демак иймон нафақат диний, айни чоғда у фалсафий
қадрият ҳам эканлигини тарихийлик ва мантиқийлик методи асосида
далиллаган
2
.
Аксарият ислом илоҳиётчилари иймон ҳақида фикр юртганда уни
эътиқод қиладиган динга хос феномен сифатида тушунадилар. Таниқли
илоҳиётчи олим Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф “Имон
3
” номли
китобида иймон инсониятнинг табиати билан боғлиқ нарса деб қарайди. У
шундай деб ёзади: «Қуръон оятлари ҳам Аллоҳга иймон келтириш учун
ақлий далилларга суянишга чақирган». Бу фикрнинг мазмунини муаллиф
қуйидагича изоҳлайди: «Аслида инсон борлиқни яратувчиси ва бу
яратувчи ягона эканлигига ишонадиган бўлиб туғилади». Муаллиф яна
фикрни давом эттириб шундай деб ёзади: «Инсон оғир ҳолатга тушганда
беихтиёр худодан ёрдам сўраб қолади. Мана шунинг ўзи ҳам инсоннинг
асли табиатида диндорлик борлигига далилдир».
Ҳақиқатан ҳам шундай, аммо бу ерда фақат диний иймон ҳақида
фикр юритилмоқда. Бу фикрга бошқа томондан ёндашадиган бўлсак
иймон-эътиқод фалсафий категория эканлигини ҳам унитмаслик даркор.
1
Қаранг: Каримов Иброхим. Вера как духовное состояние. Т.: «Фан», 1991. – 150 с.
2
Каримов Иброхим. Вера как духовное состояние. Т.: «Фан», 1991. – 47 с.
3
Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Имон: (Ислом, Қуръон, одоб-ахлоқ). – Т.: «Камалак», 1991. – 160 б.
8
Шу нуқтаи назардан, ҳар кишининг ўзига хос ва ўзига мос иймон-эътиқоди
мавжудки, шунга асосланиб ҳаракат қилади.
Иймон, эътиқод, одоб-ахлоқ масалалари бўйича диний ва илмий
қарашларнинг қай бирини танлаш, маъқуллаш, ҳар бир кишининг
виждонига ҳавола бўлиб қолиши табиийдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
