Dilorom qosimova menejment nazariyasi

N azorat  savollari
1.  M en ejm en t  m adaniyati  va  uslubi  nim a?
2.  «M enejm ent»  va  «m adaniyat»  deganda  nim ani  tush u n asiz?
3.  M en e jm e n t  m adaniyati  nim a?
4.  Q anday  m e ’yor  tu rlari  m avjud?
5.  M en e jm e n t  m ad an iy atin in g   qanday  elem entlari  m avjud?
6.  H u jjatlarn in g   m en ejm en t  jarayonidagi  aham iyati?
7.  B oshqaruv  uslubi  tu sh u n ch asi  nim a?
8.  B oshqaruvning  qanday  uslublari  m avjud?
126

---

11-bob.  NIZO  VA  STRESSLARNI  BOSHQARISH
11.1.  N izolar  tab iati,  turi  va  sabablari
11.2.  N izoli  va ziya tn i  boshqarish
11.3.  Stress  h o la tin i  (ru h iy   zarb an i)  boshqarish
11.1.  N izolar  tab iati,  turi  va  sabablari
N izo 
-   bu  aniq  shaxs  yoki  guruhlardan  iborat  bo'lgan  ikki  yoki 
undan  ortiq  tom on  o'rtasida  m urosa  mavjud  bo'lmasligidir.  H ar  bir 
tom on  o'z  nuqtai  nazari  qabul  qilinishiga  intilib,  boshqa  tom onning 
shunday  harakat  qilishi  uchun  to'sqinlik  qiladi  (masalan,  ikki  muhandis 
dastgoh  yaratib,  har  biri  o'z  loyihasini  qabul  qilinishini  talab  qiladi).
Nizo  ko'pincha  tajovuz,  tahdid,  m unozara,  dushm anlik,  urush 
va  h.k.lar  bilan  tenglashtirilib,  doimo  nom aqbul  hodisa  sifatida  qabul 
qilinadi,  unga  imkoni  boricha  yo‘l  qo'ym aslik  yoki  tezlik  bilan  vu­
judga  kelgan  paytda  ham la  etish  zarur.  N izoga  nisbatan  bunday  mu- 
nosabat  «ilmiy  boshqaruv»  va  «ma’muriy  maktabga»  m ansub  mualliflar 
asarlarida  aks  ettirilgan.
«Insoniy munosabatlar»  maktabiga  m ansub  mualliflar,  shuningdek, 
nizolarga  y o ‘l  qo'ym aslik  m um kin  deb  hisoblaganlar.  U lar  nizolar- 
ga  korxona  faoliyati  sam arador  em asligi  va  yom on  boshqaruv  bel- 
gisi  sifatida  qaraganlar.  U larning  fikriga  ko'ra,  korxonadagi  yaxshi 
o 'z aro   m uno sab at  nizolar  vujudga  kelishining  oldini  olishi  m u m ­
kin.
Hozirgi  zam on  nuqtai  nazaridan  sam arali  boshqariluvchi  korxo- 
nalarda  b a’zi  nizolar  m avjud  bo'libgina  qolm ay,  ular  m avjud  bo'lishi 
za ru r  ham dir.  A lbatta,  nizo  doimo  ijobiy  x u susiyatga  ega  bo'lm aydi. 
B a’zi  hollarda  u  alohida  shax s  yoki  b u tu n   korxona  ehtiyojlarini 
qondirishga  to'sqinlik   qiladi.  Lekin  ko'pchilik  hollarda  nizolar  turli 
nuqtai  nazarni  bayon  qilishga  yordam   beradi,  qo 'shim cha  axborot, 
m uqobil  qarorlarga  ega  bo'lish  uchun  im kon  y aratad i.  Bu  qaror 
qabul  qilish  jarayonini  sam araliroq  qilib,  kishilarga  o'z  fikrini  bildirish 
u chun  im kon  yaratadi.
S hunday   qilib,  nizo  m a ’lum   bir  vazifani  bajarish  va  korxona 
faoliyati  sam aradorligini  oshirish  uchun  x izm at  qilishi  yoki  biror
127

---

vazifani  b ajarish g a  to 'sq in lik   qilib,  sh ax siy   qoniqish  va  korxona 
faoliyati  sam aradorligi  pasayishiga  olib  kelishi  m um kin.
N izolarning  m enejm ent  u ch u n   nizoli  vaziyat  vujudga  keltirish 
sabablarini  bilish  lozim.  N izolarning  to ‘rt  asosiy  tu ri  mavjud:  shax s­
ning  ichki  nizosi,  shaxs  va  guruh  o'rtasidagi  nizo,  shaxslar  o'rtasidagi 
nizo,  g uruh lar  o'rtasidagi  nizo.
S h a x s n in g   ichki  nizosi  bir  k ish ig a   q a ra m a -q a rsh i  to p sh iriq  
berilgan  va  undan  bir-birini  inkor  etuv chi  natija  talab  qilingan  hol­
da  v u ju d g a   k eladi.  M a sa la n ,  se x   b o s h lig 'id a n   ish lab   c h iq a rish  
b o sh lig 'i  m a h su lo t  ishlab  c h iq a rish n i  k o 'p a y tiris h n i  talab   qilsa, 
korxona  SN B  bo'lim i  boshlig'i  ishlab  chiqarish  jaray on in i  sekin- 
la sh tirish   y o 'li  bilan  m a h su lo t  sifatin i  y ax sh ilash n i  talab   qiladi. 
B unday  holda  nizoning  asosiy  sababi  yagona  rahbarlik  tam oyilining 
buzilishidir.  S haxs  ichki  nizosi,  shuningdek,  ishlab  chiqarish  talab ­
lari  xodim lar  shaxsiy  m anfaatlarig a  muvofiq  bo'lm asligi  natijasida 
vujudga  keladi.  M asalan,  o 'sh a   sex  boshlig'i  shan ba  va  y aksh an ba 
k u n larin i  oilasi  d av rasid a  o 'tk a z is h n i  re ja la sh tirg a n   edi,  lekin  u 
ju m a   kuni  ra h b a r  s h a n b a   k u n in i  ish  ku ni  deb  e ’lon  q ilishi  va 
sh o sh ilin c h   b u y u rtm a n i  b a ja rish   z a ru rlig i  haq id a  b u y ru q   oladi. 
N atijada  ham   ishda,  ham   oilada  nizoli  vaziyat  vujudga  keladi.
S h ax slar  o 'rta sid a g i  nizo  e n g   k e n g   tarq a lg an   nizo  tu rlarid an  
bo'lib,  u  korxonada  tu rlich a  nam oyon  bo'ladi.  K o'pincha  bu  ra h ­
b a r la r n in g   h o k im iy a t,  re s u r s ,  k a p ita l  v a  is h c h i  k u c h i  u c h u n  
kurashidan  iboratdir.  H a r  bir  rah b ar  re su rslar  cheklangan  bo'lganligi 
sababli,  ular  faqat  u n in g   korxonasiga  ajratilishi  kerak,  deb  hisob- 
laydi.  B itta   b o 'sh   jo y   u ch u n   ikki  nom zod  m avjud  b o 'lg an   holda 
h am   u la r  o 'r ta s id a   u zo q   nizo  davom   e tish i  m u m k in .  S h a x sla r 
o 'rtasid ag i  nizo  ikki  shaxs  o 'rtasid ag i  qaram a-qarshilik  sifatida  ham  
nam oyon  bo'lishi  m um kin.  Turli  fe’l,  dunyoq arash,  qad riy atlarg a 
ega  kishilar  k o'pincha  chiqisha  olmaydi.
Alohida  shaxs  va  g u ru h   o 'rta sid a  bu  shaxs  g uruh  n u qtai  nazari- 
dan  farq  qiluvchi  n uqtai  n az arg a  ega  bo'lgan  holda  nizo  chiqishi 
m u m k in .  M a sa la n ,  m a jlisd a   s o tu v   h ajm in i  o sh irish   m a sa la sin i 
m uhokam a  qilish  jarayonida  ko'pchilik  bunga  m ahsulot  narxini  tu- 
shirish  yo'li  bilan  erishish  tarafdori  bo'lsa,  bir  kishi  bu  narsa  foyda 
qisqarishiga  ham da  m ahsulot  sifati  yom onlashgan  degan  fikrga  olib
128

---

keladi  deyishi  m um kin.  Bu  hoi  alb atta  nizoga  olib  keladi.  R ahbar­
n in g   intizom ni  m u stah k am lash   u ch u n   ko 'rg an   tadbirlari  xodim lar 
g uruhiga  yoqm asligi  m um kin.  Bu  holda  g uruh  rah barga  n isbatan 
m u n o sa b a tin i  o 'z g a rtirib ,  m e h n a t  u n u m d o rlig in i  p a s a y tirish la ri 
m um kin.
G u ru h la r  o 'rta sid a   nizo  g u ru h la r  o 'rta s id a   kelishm ovchiliklar 
vujudga kelganda,  m asalan,  kasaba uyushm asi qo'm itasi va m a’m uriyat 
o 'rta sid a ,  korxona  chiziqli  boshqaruvi  bilan  shtabli  boshqaruvchi- 
lar  o 'rta sid a   ro ‘y  berish  m um kin.  Chiziqli  rahbarlar  ko'pincha  shtab 
m utaxassislari  tavsiyalarini  ta n   olm aydilar,  h ar  bir  m asala  bo'yicha 
ularga  tobe  ekanliklarini  ro 'k ach   qiladilar.  S h tab   xodim lari  o 'z  nav- 
batida  o 'z  qarorlarini  m ustaqil  hal  etish   im koniyatiga  ega  em aslik- 
laridan  norozi  bo'ladilar.  Bu  v aziyat  vazifani  bajarishga  qarshilik 
qiluvchi  nizoga  misol  bo'ladi.
U larn in g   asosiy  sababi  re su rsla rn in g   cheklanganligi,  m asala- 
larn i  h al  e tis h n in g   o 'z a ro   b o g 'liq lig i,  m a q sa d ,  q a d riy a tla rd a g i 
farqlar,  h ayo tiy  tajrib a  va  xulqdagi  farqlar,  qoniqarsiz  kom m uni- 
k a tsiy a la rd ir.
B a’zi  tashkiliy  tizim lar  va  m uno sab atlar  vazifalar  o 'zaro   bog'liq- 
ligidan  kelib  chiquvchi  nizolar  ro 'y   berishi  u ch u n   sharoit  yaratadi. 
Shu  sababli  o 'zaro  bog'liq  bo'linm alar  rahbarlari  b itta   um um iy  ra h ­
barga  bo'y sunishi  kerak,  chunki  sh unday  qilinganda  nizo  vujudga 
kelishi  ehtim oli  kam ayadi.  M asalan,  m eh n at  va  ish  haqi  bo'lim i, 
m oliya  bo'lim i  o 'z a ro   bog'liq  bo'lib,  b itta   ra h b ar  -   boshliq  yoki 
bosh  iq tiso d ch ig a  b o 'y su n a d i  va  ix tiso slash u v i  k u ch ay ish i  bilan 
nizo  vujudg a  kelish  ehtim oli  ham   sh unch a  ortadi.
Ix tisoslashgan  tash k ilo tlar  m aqsadlari  turlicha,  ular  qaror  qabul 
qilishda  n isb atan   m ustaqildir.
T a s a w u r  va  q adriyatlar  o 'rtasidagi  farq  ham   nizolar  chiqishga 
sabab  bo'ladi.  M asalan,  rah b ar  qo'l  ostidagi  xodim   o 'z  fikrini  bildirish 
huquqiga  ega  deb  o'ylasa,  rahbar  fikriga  ko'ra  faqat  un in g  fikri  so'ral- 
ganda  bildirishi,  boshqa  p ay t  esa  buyurilgan  ishni  bajarishi  kerak.
O liy  o 'qu v  y u rtin in g   yuqori  m alakali  xodim lari  m ustaqillik  va 
erkinlikni,  ular  m anfaatlarini  cheklam aslikni  talab  qiladilar.  Kafedra 
m udiri  har  bir  m uam m o  ishini  qattiq  n azo rat  qilgan  holda  nizoli 
vaziyat  vujudga  kelishi  m um kin.
129

---

Kishilar  xulqi  va  hayotiy  tajribasining  farq  qilishi  ham   nizoga 
olib  kelishi  m um kin.  B a’za n   h ar  bir  s o 'z   u ch u n   jan jallash u v ch i 
kishilar  ham   uchrab  turadi.  B unday  kishilar  nizoli  vaziyat  vujudga 
kelishiga  sababchi  bo'ladilar.
Q oniqarsiz  kom m unikatsiyalar,  y a’ni  axborot  alm ashinuvining 
qiyinlashuvi  nizo  u chun  ham   sabab,  ham   u n in g   oqibati  bo'lishi 
m um kin.  M asalan,  h ar  bir  bo'lim   yoki  xodim  bajarishi  lozim  bo'lgan 
vazifalar  aniq  belgilab  qo'yilm agan  taqdird a  ham   bo'lim lar,  ham  
ayrim   xodim lar  o 'rta sid a   nizo  kelib  chiqishi  m um kin.  Bir  necha 
nizo  m anbaining mavjud  bo'lishi  nizoli vaziyat  ehtimolini  ko'paytiradi.
Bir  tom on  ikkinchi  tom onga  o'z  nuqtai  nazari  to 'g 'ri  ekanligini 
uqtirishi  natijasida  ham   nizolar  vujudga  keladi.