Dialektologik amaliyot uchun

Maqollar

1.	Aytuvchi	Saida Ne'matova
2.	Tugilgan sanasi	23-aprel 1953-yil
3.	Yoshi	67
4.	Manzili	Guzor tumani, Xalqobod qishlogi

Xusnьmgà xunü uçràdi.

Bьr qàynov içidà gàplar.

Gàp teĵidà gàp bor.

Āvväl xeŝ kiyin darveŝ.

Körpeŋga qàrab oyo uzàt.

Sàbr qilsen ĝöràdin holvä bitur.

Sàbr qilmàgan öz oyoĝidan ketàr.

Sovĝà qigan otni tiŝini tekŝirmiydi.
Yaxŝi gàp jon oziĝi.
Ŝirin söz jon oziĝi.

Yaxŝi gàp bьlan ilon inigà kiradi.

Yomon gàp bьlan musulmon dindàn çiqàdi.

Yaxŝiga yaxŝili qisen häm etadi häm qaytadi.

Yomongä yaxŝili qilsang na etadi, na qaytadi.

Körgäni közi yöq.

Qizginamniŋ bolasi qandde örik donasi.

Qaynanäli kelin qärqär kelin.

Qaynäsiz kelin masxära kelin.

Erinmàgan sort etägidan tort.

Oç qornьm tinç quloĝim.

Ādovatmàs, ädolat yengàdi.

Bir yàxŝiga bir yomon hàr yerdà bor.

Birovni qarĝäsen oziŋä uradi.

Boynï gapi- oŋ
Yöqniŋ gapi-toŋ.

Bäliq boŝidàn sasьr.

Āsli buzuq tuzälmäs.
Āsli qora oqärmas.

Därdьni yäŝirgän därmon topmäs.

Dili togriniŋ yöli töri.


Yor-yor

1.	Aytuvchi	Abdullayeva Hidoyat opa
2.	Tugilgan sanasi	1972-yil, 21-mart
3.	Yoshi	50
4.	Manzili	Guzor tumanidagi Avgonbogqishlog'ida yashovchi

Dàryoga toŝ otmelä,

Botàr-ketàr , yor-yor
Uzoga qiz bermelä,
Olar-ketar, yor-yor

Uzoqqa bergan qizni

Raŋgi saru, yor-yor
Kozidan oqqän Yoshi
Misli äru,yor-yor

Häy-häy ölan, jon ölan,

Ālvon boliŋ, yor-yor
Kötär-kötär degända,
Polvon böliŋ, yor-yor

***
Därvozäni sipiriŋ,

Qor kelär-ey, yor-yor
Qäŝqa otni kiŝnatib,
Yor kelar-ey,yor-yor.
Ikki sandu röbaro
Qulfi siniq, yor-yor.
Qizim ketib borädi
Koŋli sinu, yor-yor


Hazil qoshiqlar

Çäpe-Çäpe, Çäpe

Oŝga Çäpe-Çäpe,
Nonga Çäpe-Çäpe,
Suvga Çäpe-Çäpe,
***
Qizi-qizi qizmädi
Soçiŋ negä uzmädi
Yuvmädi, täramadi
Ŝuniŋ uçun osmädi.

Kelin salom

1.	Aytuvchi	Sodiqova Bibisora
2.	Tugilgan sanasi	1959-yil, 4-dekabr
3.	Yoshi	63
4.	Manzili	Guzor tumanidagi Yakkatut qishlog'ida yashovchi

Dilga ijm nni bergan, ɔ

Qölga Qur` nni bergan, ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Parvardig rga sal m. ɔ ɔ
Kuj vimiz ɔ γamxo`ri,
H tamt jlarning zöri, ɔ ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Qajnatasija sal m. ɔ
Jigitlarning sard ri, ɔ
Qizimizning xarid ri, ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Kuj v b laja sal m. ɔ ɔ ɔ
Q šu — közi pilijdaj, ɔ
Sözlari xöp ilijdaj,
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Qajnanasija salam.
Dev rdan möralagan, ɔ
Töy qač n deb söragan, ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Hams jalarija sal m. ɔ ɔ
Erka ulni er qiγan,
Ikki y šni bir qi ɔ γan,
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Aval ll hga sal m. Ɔ ɔ ɔ
T ng sa:arlab tur de ɔ γan
Ta: rat ɔ γa suv deγan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Qajnatasiγa sal m. ɔ
Kökrak isi berilγan
Ulini baqib kerilγan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Enažanisiγa sal m. ɔ
Me:m n kelsa xush de ɔ γan
Mehm nx na bösh de ɔ ɔ γan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Amakilariγa sal m. ɔ
Toγajlariγa sal m. ɔ
Uzun köylak kiyγanlar
Jugurib xizmat qiγanlar,
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Ammaž nisi ɔ γa sal m. ɔ
X lalari ɔ γa sal mɔ
Dakan xör zɔ γa d n ber ɔ γan
Qizlar desa j n ber ɔ γan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Kuj v navkarlar ɔ γa sal m. ɔ
Žigitlarning sard ri ɔ
Kelin b la xarid ri ɔ ɔ
Sal m, sal m, kelin sal m,
Kuj v b la ɔ ɔ γa sal m. ɔ
Past dev rdan qara ɔ γan
Töy qach n deb söra ɔ γan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Qöšnilariγa sal m. ɔ
Qizil lmaning pösti ɔ
Q lmasin kam-u kösti ɔ
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Hammalariγa sal m.


Alla

1.	Aytuvchi	Sattorova Umida
2.	Tugilgan sanasi	1960-yil, 9-yanvar
3.	Yoshi	62
4.	Manzili	Guzor tumanidagi Avgonbog qishlog'ida yashovchi

Ällä äjtej žānim bāläm, qulāq sāgin ällä,

Širin älläm tïηlab asta, ārām āgin ällä,
Āsmāndägi julduzïmsän, korär kozim ällä,
Bäxtïmgä sen kättä bögin, širin sozim ällä.

Häjāt joliη pārlāq bösin, širiηinäm ällä,

Häjātdä heč qāqilmägin , korär kozim ällä,
Juzläriηa tušgän suvgä , häjrān böma ällä,
Bäxtimgä sen kattä bögin, pālvān bāläm ällä.

* * *
Ällä äjtej žānim bāläm, üxläb qāgin ällä,

Širin älläm tiηlab asta, üxläb qāgin ällä,
Bäxtimgä sen kattä bögin, xäzān böma ällä,
Sevgänimdän jādgārimsän, širin qozim ällä,
Juzläriηa tāmgän suvgä , hajrān böma ällä,
Bäxtimgä sen kattä bögin, xäzān böma ällä.

Matndagi dialektizmlar quyidagilar:

äjtej - aytay
sāgin — solgin
āgin - olgin
bögin - bo'lgin
bösin - bo'lsin
böma - bo'lma

Mevali daraxt nomlari :
Shaftoli- ṧӓptāl ϊ
Murit-mürüt(kichik nok) yoki noshvati
Olxo'ri -qӓrāli
Ko`ksulton-köksültān
Gurdoli-güddāli
O`rik-(opък)-zӓddāli
Olma- ӓlma
Shotut- ṧātit

Mevasiz daraxt turi:

Terak-terӓj

Sabzavot va poliz mahsulotlari nomlari.
Qishlog`imiz aholisining asosiy mashg`ulotlaridan biri dehqonchilikdir shuning uchunham qishlog`imiz aholisi deyarli barcha sabzovot va poliz ekinlarini yetishtiradi ularning nomlanishi quyidagicha :
Sabzavot nomlari:
Kartoshka-katϊṧkӓ
Sholg`om- ṧalg'ām
Sabzi-sāvzi
Lavlagi-lā::lāvi
Bulg`or qalampiri-bӓlgӓrskϊj

Poliz ekinlari:

Handalak-hӓndalӓj
Qovoq-kādi
Qovun-qā:ϊn
Makkajo`xori-jüxāri


SHEVALAR MORFOLOGIYASI BOYICHA MATERIALLAR TOPLASH
..............................................................................:
1.Кел. 4та
Shevalarning morfologiyasi turlicha bo`lib, Qarshi shevasida quyidagi morfologiko`zgarishlar kuzatiladi:1. Qaratqich /-ning/ va tushum kelishigi /-ni/ affikslarining farqlanmasligigamisollar: Kimni daftari — kimning daftari Ukamni oldiga — ukamning oldiga Gulni bargi — gulning bargiKo`chani boshi- ko`chaning boshi Hamsiyani buzog`i - hamsiyaning buzog`iDaftarni varag`i — daftarning varag`i Yastiqni jildi — yastiqning jildiShkafni usti — shkafning ustiUyni eshigi — uyning eshigi Radioni qulog`i — radioning qulog`i
2. Qaratqich kelishigi affiksining quyidagi variantlari mavjud? -ning: maktabning bog`i, yozning issig`i-ni: yastiqni jildi, ko`chani boshi - di: uydi eshigi, ukamdi oldiya boraman
Qarshi shevasida qaratqich kelishigining qo`llanilishiga e`tibor berilsa, so`z qaysiharf bilan tugasa, qaratqich kelishigining — ning qo`shimchasi shunga moslashibo`zgaradi. Masalan: -mi: do`stimmi uyiga - ri: kompyuterri shichqonchasi3. Tushum kelishigi qoshimchasining variantlari /-ni, -n', -d', -t', -', -i/ qaysibiri uchraydimi? - ni: bolani ol, xonalarni tozala - i: boshimi og`ritdi, bolishi bervorQarshi shevasida tushum kelishigining qo`llanilishiga e`tibor berilsa, so`z qaysi harfbilan tugasa, tushum kelishigining — ni qo`shimchasi shunga moslashib o`zgaradi.Masalan: - mi: ayammi sog`indim, og`aynimmi ko`rdim- di: uydi supur (ba`zida" uyyi supur" holati ham kuzatiladi) - zi: tuzzi uzatvor, sizzi aytyapman
- ri: kompyuterri yoq - chi: yog`ochchi uyoga o`tkaz4. Jonalish(-ga) va orin-payt(-da) kelishiklari affikslarining qollanishi Qarshitumanining ba`zi hududlarida farqlanmaydi. Masalan:Uygaman — uydamanBozorgamisiz — bozordamisizManshu ko`chaya chushaman- mana shu ko`chada tushaman5. Shevada quyidagi qoshma otlar uchraydi. Misollar:Suvilon, Kungaboqarolibsotar achchiqtosh
bilaguzukuchburchak ko`cha osh qilquyruq6. Shevada turuk/duruq/dirik/tirik affikslari orqali ot yasaladi. Misol: Boyinturuq, uvulduruq, umildiriq, shumulturuq, papultiriq7. Jonalish kelishigi qoshimchasining variantlari so`z birikmasi tarkibidaqo`llaniladi. Misol: -ya: ukamni oldiya boraman8. Orin-payt kelishigi affiksining quyidagi variantlari mavjud. Misol: -ga: Bozorgamisiz — bozordamisiz -ya: Manshu ko`chaya chushaman- mana shu ko`chada tushaman9. Koplik affiksi (lar) ning variantlari mavjud. Misol:-la: bolalani chaqir, hamsiyalani aytib ke-le: to`yleya borish kerey, ko`chaleya qarash kerey
-a: biza keldik10. -lar yoki -la affikslari hurmat ma'nosida yakka shaxslarga nisbatan ham ishlatiladi. Dadamla, ayamla, akamla, opamla11. Shevada ëpemle-ëpemg'le, ëy'mle-ëy'mg'le, buv'mle-buv'mg'le formalarimavjud.12. «Kok» sifatining orttirma darajasining quyidagi variantlari uchraydi. kom-kok, to`q ko`k, ko`kmak13. -rכq affiksining variantlari mavjud.-rog`: qizilrog`, ko`krog`, sarig`rog`-ro: yaxshiro, epchilro, qoraro-tob: ko`ktob, yashiltob (faqat ranglarda ishlatiladi)
14. Birdan ongacha sonlar va onlik, yuzlik, minglik sonlar Qarshi shevasidaadabiy tildagi kabi talaffuz etiladi. Sheva vakiliga sanatib ko`rildi va bu diskda ilova qilindi.15. Shaxs va korsatish olmoshlarining quyidagi korinishlari Qarshi shevasidaishlatiladi. Masalan:
Shaxs olmoshlari: man, san, u, biz, siz, ular (ula tarzida ham qo`llaniladi).Korsatish olmoshlari: manavi, anavi, manshu, anshu, hiyla, manbu, eqqa, beqqa,aneqqa, manbeqqa, shuyoga, uyoda16. Soroq olmoshlarining quyidagi variantlari shevamizda uchraydi.
Misollaringizni gaplar tarkida berib, izohlab tushuntirishni amalga oshiring. Qayoga ketyapsan? Aslida "qay yerga ketyapsan" bo`ladi.Kimmilanding? Aslida " kim bilan eding".
Soat nechida kelasan? Aslida "soat nechada kelasan".Nimeychun ketding? Aslida " nima uchun ketding".17. Jonalish kelishigidagi shaxs va korsatish olmoshlarining ifodalanishi: Manga,unga, uyoga, buyoga, eqqa, beqqa, aneqqa, manbeqqa, manbunga18. Chegara ma'nosini bildiruvchi affikslarning variantlari bor? -gacha: uygacha o`zing keldingmi?-dovur: 5 ga dovur yetib kel19. Konkret-aniq hozirgi zamon fe'llarining ifodalanishi: Qilyapman-qilyamman-qilomman, supuryapman-supuryamman-supurommankabi 3 shaklda qo`llaniladi.20. Shevada kelasi zamon fe'lining ifodalanishi: Boramiz, borommiza, borjakmiz Ketamiz, ketommiza, ketjakmiz21. Kelasi zamon fe'lining ketarmishman, ketarmishsan, ketarmish kabi
formalari mavjud.22. Otgan zamon fe'llarining ifodalanishi:
Bordik, keldiy, qiganmish, keganekan, yotganmiz — yotgammiz, bajarganmish
23. Shevada buyruq-istak maylining variantlari mavjud. -gin: ishlani qilgin — ishlani qigin -lik: boraylik, qilaylik -liy: keteyliy, o`tireyliy24. -mכqchi, -mכ:chi, affikslari.
-moqchi: bormoqchi, qolmoqchi -mo:chi: kemo:chi, ketmo:chi 25. -gudek, -gudey, yordamida tuzilgan fe'l formalari mavjud. -gudek: Yog` tushsa yalagudek. -gudey: Kelin qilgudey qiz.26. Otvordi, yutvordi, ketvorduk, aytvur-etvur, sכtvכldi, כpqכldi, כbכraman, כpketipidagi qoshma fe'llar uchraydi.27. Fe'lning orttirma daraja formalari (-t, -at, -it, -giz, -kiz, -qiz, -giz, -gaz, -kaz,-qaz, -gaz, -i, -az, -tir, -dir, -ir).Qilgiz-qigiz, o`tkaz, o`tqaz, yozdir, ko`rsat, tomizdir28. Borgan edi so`zi boruvdi shaklida qo`llaniladi29. -(a)r, -mas affikslari qatnashgan sozlar qollanadi. Misollar:Bo`lar-bo`lmas ish, buni qilmas, balki kelar.30. Qarshi shevasida munda, uyogdә, buyogdә, shuyogdә, b'yogdә, әgdә,bәgdә, әqqә, bәqqә, shәqqә, shәgdә, ottә, ottә, bottә, shottә, uyerdә, sherdә,shettә, uyon, buyon, shuyon, boz, bo, yәnә, yәnәbo, tagn, taga, tagndә, song, son,sogn, biryole kabi ravishga oid sozlar mavjud.31. Fe'lning birgalik daraja formalari: bol'ler kel'shed', k'tob oq'shed' kabiLaytiladi va shuningdek bol'l'r keled'ler, k'tob oq'yd'ler formasida -sh, -ish affikslariolmasdan talaffuz qilinadi.32. Toliqsiz fe'lning quyidagi formalari ishlatiladi: edi (di): qigandi, kulgandi
ekan (kan, akan): kegankan, qiganakan, ko`rganakanemish (emish, mush, mish): keleymish, ko`rimmish, qiganemish
33. Bilan komakchisining tarqalishi: Kimmϊlӓn, kimminan, nima bilan34. Lekin komakchisining dialektal variantlari uchraydi.Lekin — lek, ammo lek, va lek35. -m'//-mi//-ma//-mә//-nә soroq yuklamalarining tarqalishiga e`tibor berilsa
Qarshi shevasida faqat —mi shakli uchraydi. Lekin Qamashi shevasida hatto —mashaklini ham uchratdim.-mi: kegӓnmi, uxlagӓnmi, yotganmi-ma: keg`anma, jotqanma, kemaptima36. Tovushga taqlid sozlarning turlari mavjud.Shuv-shüv, g`ir-γϊr, paq-pӓq, g`ovor-γāvür, kes-kes, shalp-ṧӓlp37. Qarshi shevasidagina uchraydigan turli qoshimchalar haqida:-y: shaxs-son qo`shimchasi: bārdϊj, keldϊj-cij: o`tgan zamon qo`shimchasi: qilganchiydim, borgancϊjdim-ӓjlϊj: buyruq-istak mayli qo`shimchasi: qilӓjlij, ketӓjlϊj-miza: shaxs-son qo`shimchasi: borommiza, ketommiza38. Morfologik tuzilishi ozgarib ketgan dialektal sozlarga misollar:
Qilāpman-qilyapman Qigancϊdϊm — qilgan edimKetāmmϊza — ketyapmizTuzϊ āber — tuzni olib ber
Kelejmiṧ — kelar emishKo`rimmiṧ — ko`rgan emish.
39. Hozirgi zamon davom fe`li —opti yoki —yopti shaklida yasaladi: Ketopti, o`qiyopti, kelopti, ketopti.
40. Olmoshlarni talaffuz qilganda quyidagi qisqarishlar kuzatiladi: Qayerga — qayga Qayoqqa- qaqqa41. Fe`l so`z tukumiga oid so`zlarda ham ba`zi o`zgarishlar kuzatiladi:Boramiz — borouza Kelamiz — kelouza42. so`zning oxiridagi —k tovushi "-y" ga aylanadi:Eshik — eṧϊj
Teshik — teṧϊj
Etik — etϊj