Dialektika

Ijtimoiy psihologiya sotsial muxit, kundalik turmush sharoitlari ta’siri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. Uni subektiga ko`ra muayyan ijtimoiy guruh, elat, millat psihologiyasi kabi turlarga bo`lish mumkin.

Millatlarning etnosotsial birlik sifatida shakllanishida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ustuvor ahamiyatga ega. Тarixga nazar tashlar ekanmiz, ayrim xududda yashagan aholining doimiy aloqada bo`lishi, o`zaro ta’siri, munosabati natijasida tilda, madaniyatda umumiylikning shakllanishga ta’sir qilganligini ko`ramiz. Bunday sharoitda psihologiyada ham o`xshash tomonlar yo`zaga kela borganligi tabiiy, albatta.

Aloxida olingan bir millatga xos bo`lgan psihologik jixatlarni ushbu millat bosib o`tgan tarixiy yo`ldan, xalqaro iqtisodiy, siyosiy, madaniy munosabatlardan kidirish zarur. Ijtimoiy vokelikning o`zgarishi bilan milliy psihologiyaga xos bo`lgan xususiyatlar ham o`zgarib boradi. Ammo bu o`zgarishlar nisbatan sekin kechganligi tufayli, u hamma vaqt ham tezda ko`zga tashlanavermaydi.

Milliy psihologiyaga xos jixatlarni ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy o`zgarishlarni amalga oshirishda inobatga olish muxim ahamiyatga egadir. Bu amalga oshirilayotgan siyosatning xalq kunglidan chuqur joy olishini hamda ushbu o`zgarishlarning muvaffakiyatini ta’minlaydi.

Ijtimoiy mafko`ra (ideologiya) ijtimoiy psihologiyadan tubdan farq qiladi. Ijtimoiy psihologiya sotsial guruhlar hayotini muayyan xis-tuyg`ular, kayfiyatlarda bevosita aks ettirsa, ijtimoiy ideologiya sotsial guruhlar extiyojlari, manfaatlarining ichki mohiyatini, sababini har xil G`oyalar, nazariyalar, ta’limotlar shaklida aks ettiradi. Shuning uchun ham u ijtimoiy hayotga aks ta’sir o`tkaza olish xususiyatiga ega bo`ladi. Ayni paytda, ideologiyaning G`oyalar tizimi sifatida chiqishida, uning o`zi uchun katta xavf ham yashiringanligini ta’kidlash zarur. U real vokelikdan, shu jumladan, kishilar ruxiyatida sodir bo`layotgan jarayonlardan o`zoklashib hayotiligini yo`qotgan G`oyalar-dogmalar sistemasiga ham aylanib qolishi mumkin. Bunday hollarda mafko`ra taraqqiyot tormoziga aylanib, oxir-oqibatda xalokatga yo`z tutadi.

Ijtimoiy ong shakllarini farqlash mezonlari. Ijtimoiy ong va uning darajalari haqidagi muloxazalar yakunida ijtimoiy ongning axloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllari ajratilishini ta’kidlash lozim.

Nima uchun ijtimoiy ongning aynan yuqoridagi shakllari ajratiladi? Boshqacha aytganda, ular qanday mezonlar asosida farqlanadi? ilmiy adabiyotla1rda ijtimoiy ong shakllarini farqlashning to`rt mezoni ajratilgan.

Avvalo, ijtimoiy ong shakllarining xilma-xilligi ob’ektiv olamning turli-tumanligidan, vokelikning muayyan tomonlarinigina aks ettirishidan kelib chiqishini ko`rsatish zarur. Sodda qilib aytganda, ijtimoiy ong shakllari, birinchi navbatda, o`zlarining aks ettirish ob’ektiga ko`ra farqlanadi.

Ayni paytda, ijtimoiy ong shakllari bir-biridan vokelikni aks ettirish usuliga ko`ra ham ajralib turadi. Masalan, huquqiy ong normalar, qonunlar, qoidalar vositasida, estetik ong esa- badiiy obrazlar yordamida vokelikni aks ettirishini bir qarashdayok sezish mumkin.

Ijtimoiy ong shakllari o`rtasidagi farqni ular rivojlanishining o`ziga xosligida ham ko`zatish mumkin. Fan taraqqiyoti ob’ektiv olam haqidagi yangidan-yangi bilimlarning yo`zaga kelishi, chuqurlashib, kengayib borishi bilan dinning rivojlanishi esa, uning ijtimoiy hayotning turli soxalariga, kishilar faoliyati va turmush tarziga ta’sirining usib borishi bilan harakterlanishi fikrimizga dalil bo`la oladi.

Va nixoyat, ijtimoiy ong shakllari bajaradigan funksiyalarining o`ziga xosligi bilan ham ajralib turishini ta’kidlash zarur. Bunda, har bir ijtimoiy ong shakli bajaradigan funksiyalar tizimida bittasi asosiy, markaziy, sistema yaratuvchi funksiya sifatida chiqishi ko`zatiladiki, boshqa funksiyalar ana shu funksiya atrofida birlashadi. Fanda – bilish, axloqda – tartibga solish, dinda – dunyoqarash, san’atda – tarbiyaviy funksiyalar ana shunday sistema yaratuvchi funksiyalar sifatida chiqishini kurish mumkin.

Ijtimoiy ongning barcha shakllariga bilish, tarbiyalash, qadrlash kabi funksiyalarning xosligi, ayni paytda, bunday o`xshashlikning din va falsafa, axloqiy va huquqiy ong o`rtasida yana ham kuchliligi bunga misol bo`la oladi.

Хulosa qilib aytganda, yuqorida kayd etilgan mezonlar faqat birgalikda olingandagina, ijtimoiy ong shakllarini farqlashga xizmat qilishi, metodologik ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida ijtimoiy ongning axloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllarining hammasi ham bo`lmagan. Jamiyatda muayyan extiyojlar va ma’naviy ishlab chiqarishning yangi soxalari paydo bo`lishi bilan ijtimoiy ongning yangi shakllari ajralib chiqa boshlaydi.

Shu nuqtai nazardan qaraganda, yuqorida aytilgan ijtimoiy ong shakllarini tugal deb xisoblash xato bo`lur edi. Jumladan, so`ngi paytda ko`pgina ilmiy adabiyotlarda ekologik ongni ijtimoiy ongning mustaqil shakli sifatida ajratishga o`rinish rasm bo`layotganligini ta’kidlash zarur.

3.