Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti tadbirkorlik va boshqaruv fakulteti xalmuratov m. A

6-MA’RUZA Mavzu: OVQAT HAZM QILISH A`ZOLARI
REJA:
1. Ovqat hazm qilish a’zolarining tuzilishi.
2. birlamchi ichak nayining boshlang’ich qismidan rivojlanuvchi a’zolar.
3. O’rta ichakdan rivojlanuvchi a’zolar.
4. Orqa ichakdan rivojlanuvchi a’zolar.
Tayanch iboralar: og’iz bushlig’i a’zolari, halqum qizilo’ngach, me’da, o’rta va orqa ichaklar, jigar, oshqozon osti bezi, xiqildoq, kekirdak, bronxolar, alveolalar, buyrak, qovoq erkak va ayollar tashqi va ichki jinsiy a’zolari.
UMUMIY MA’LUMOTLAR Ichki a’zolar, ya’ni ko’krak, qorin va chanoq bo’shliqlariga joylashgan a’zolar haqidagi ilm Splanchnologia deb ataladi; Splanchna yoki Viscera so’zi ichki a’zolar degan ma’noni bildiradi. Ichki a’zolar bajaradigan ishiga qarab alohida sistemalarga ajratiladi. Hazm qilish, nafas olish, siydik ajratish va tanosil a’zolari shular jumlasidandir. Organizm to’qimalari va hujayralarida kechadigan hayot uzluksiz ravishda davom etadigan modda almashinuvchi natijasidir. Evolyusion taraqqiyotning yuqori tabaqalaridagi hayvonlarda modda almashinuvchi birmuncha murakkablasha boradi, shu bilan birga ichki a’zolarning tuzilishi va ishda ham o’zgarish (takomillashish) lar yuz beradi. Organizmga tushgan ovqatning o’tish yo’llari, ishlanishi va hazm bo’lishi bilan qisqacha tanishib chiqaylik. Ovqat og’iz bo’shlig’iga lablar, tishlar va til vositasida qabul qilinadi, tishlar yordamida chaynalib, maydalanadi, ayni vaqtda og’iz bo’shlig’iga naylari ochiladigan uch juft so’lak bezlari ishlab chiqargan suyuqlikso’lak (ekstretlar) ta’sirida qisman parchalanadi, so’ngra halqum teshigi - isthmus faucium orqali halqumga va undan qizilo’ngach orqali me’daga tushadi. Ovqat me’dada ma’lum darajada maydalanib, ezilib, parchalangach, o’n ikki barmoq ichakka, undan och va yonbosh ichakka o’tadi. O’n ikki barmoq ichakda jigar va me’da osti bezining (bu bezlarning yo’llari o’n ikki barmoq ichakka ochiladi) ekskretlar ta’sirida ovqat tarkibidagi oqsillar, uglevodlar (karbonsuvlar) va yog’lar, vitaminlar va mineral tuzlar parchalanadi. Bu moddalar ingichka ichakdagi qon tomirlarga (qisman limfa tomirlariga) so’riladi. Ovqatdagi parchalanmay qolgan, ya’ni hazm bo’lmagan moddalar yo’g’on ichakka o’tadi (yo’g’on ichakda ham ovqat parchalanadi va so’riladi). Yo’g’on ichakda parchalanmay qolgan oziq moddlar tarkibidagi suv qonga so’riladi, qolganlari esa chiqindi (axlat) sifatida to’g’ri ichakdan orqa teshik orqali tashqariga chiqib ketadi. Havo (nafas) yo’li burun bo’shlig’idan halqumning og’iz bo’shlig’i qarshisidagi qismiga o’tadi, halqum bilan nafas yo’li orqali bemalol nafas olinadi. Nafas yo’lining umumiy bo’shliqdan so’ngi qismlari hiqildoq, kekirdak va bronxlar deb ataladigan alohida tuzilmalardan iborat bo’lib, o’pka pufakchalari bilan tugaydi. Demak, havo yuqorida sanab o’tilgan yo’llardan birin-ketin o’tadi. nafas a’zolari organizmda gaz almashinuvi jarayonini amalga oshiradi, ya’ni barcha hujayralarga qon orqali kislorod yetkazib berish va hujayralardan karbonat angidridni olib ketish vazifasini bajaradi. Siydik va tanosil a’zolari garchi funksional jihatidan ikkita alohida sistemadan iborat bo’sa-da, biroq anatomik holati va rivojlanishi jihatidan yagona bitta sistemaga birlashgandir. Siydik ajratish a’zolarining pastki (distal) qismi jinsiy a’zolarga tutashib, umumiy yo’lni hosil qiladi. Qorin bo’shlig’ida joylashgan taloq (lien) topografik nuqtai nazardan ichki a’zolar guruhiga kiritilsa-da, bajaradigan vazifasi jihatidan immun (himoya) a’zolari sistemasiga kiradi. Ichki a’zolarga ko’krak bo’shlig’ida joylashgan yurak ham kiradi, lekin yurak alohida bir katta sistemaning, ya’ni qon aylanish sistemasining markazi hisoblanadi, shu munosibat bilan u alohida o’rganiladi (“Qon aylanish sistemasi bo’lim”ga qarang).