Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti pedagogika fakulteti

Ajratib yoziladi:
Olib kelmoq
Har doim
Ishlab chiqarish
Borib kelmoq
Sotib olmoq

O‘zbek tilida so‘zlar tuzilish jihatdan 4 turga ajratiladi. Bular: sodda so‘z, qo‘shma so‘z, juft so‘z va takroriy so‘z.

So‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlari

Sodda so‘zlar
Faqat bir asosdan tashkil topgan so‘zlar.
M: toshloq, keldi, gul, yondirishdi, yettinchi

Qo‘shma so‘zlar
Ikki yoki undan ortiq so‘zlardan tashkil topib, bitta so‘roqqa javob bo‘ladi.
M: ko‘zoynak, bodomqovoq, qo‘ziqorin, sadarayhon


Takroriy so‘zlar
Bir o‘zakning ikki marta takrorlanishidan hosil bo‘lgan so‘zlar. Takroriy so‘zlar chiziqcha bilan yoziladi.
M: tez-tez, osh-posh, qadam-baqadam,
liiklhk



Juft so‘zlar
Bir-biriga yaqin yoki qarama-qarshi ma’noli ikki o‘zakning qo‘shiluvi dan tashkil topgan so‘zlar. Juft so‘z o‘zaklari chiziqcha bilan ajratib yoziladi.
M: asta-sekin, opa-singil, baland-past, do‘st-u dushman

Nutqimiz so‘zlarning qo‘shiluvidan hosil bo’ladi. So‘zni talaffuz qilganimizda va qulog’imiz bilan eshitganimizda go‘yo u faqat tovushlar ketma-ketligidan tashkil topgan butunlikdek tuyiladi. So‘zni bunday tasavvur qilish bir yoqlamadir, chunki har qanday tovushlar birikmasi so‘zni hosil qilavermaydi. Masalan, so’, ko’s singari tovush birikmalarini so‘z deb bo’ladimi? Yo‘q. So‘z bo’lish uchun tovushlar birikmasining o‘zigina kifoya qilmaydi. Ma’lum tovush va tovushlar birikmasi ma’no bilan bog’langandagina so‘zga aylanadi. Yuqoridagi tovush birikmalarining tartibini o‘zgartirsak, ular ma’lum ma’no bilan bog’lanadi. Masalan, o‘s, so‘k kabi. Demak, so‘zning ikki tomoni: moddiy tomoni (tovush yoki harflar ketma-ketligi) va ma’no tomoni mavjud. Ma’lum ma’no bilan bog‘langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasi so‘z sanaladi. Nutq jarayonida har bir so'z leksik va grammatik m a’nolar uyg'unligidan tashkil topadi. Odatda, leksik va grammatik ma’nolarning muayyan tovush yoki tovushlar birikmasi bilan barqaror munosabatidan tashkil topgan butunlikka nisbatan so‘z atamasi qo’llaniladi. Asosga eng avval so‘z yasovchi qo‘shimcha, so‘ng lug‘aviy shakl yasovchi qo'shimcha, eng oxirida esa sintaktik shakl yasovchi qo'shimchalar qo‘shiladi.
Masalan, sholi-kor, muqova-soz, kamtar-ona; tadbirkor-lar, sana-moq, yaltira-sh, fidokorlar-ga, o ‘rnashdi-m, uyqusirab-man kabi. Asosga so‘z yasovchi qo‘shimcha, shakl yasovchi qo'shimchalar ikkitadan qo‘shilsa, ular ketma-ket ulanadi, yuqoridagi tartib buzilmaydi. Masalan,mulk-dor-lik, bil-im-li, jo‘sh-qin-lik, ko‘k-ish-roq, o‘yna-tdi, ket-a-yotir-man, sinf-dosh-lar-im-dan, bor-a-yotgan-ingiz-ni, varaqla-sh-ni.
Tilshunoslikning morfemika sohasi quyidagi masalalarni o'rganadi:
1) so‘zning tarkibiy tuzilishini,
2) so'zning eng kichik ma’noli qismlarini,
3) qo‘shimcha va uning turlarini;
4) so‘ zlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini.
So‘z tuzilish tarkibiga ko‘ra morfemalar (ma’noli qismlar)ga bo‘linadi. Masalan, suvchi so‘zi suv, -chi; asoslamoq so 'zi asos, -la, -moq; biliindonlik so'zi bil, -im, -don, -lik kabi ma’noli qismlardan iborat. A Hojiyev morfemaning xususiyatlarini tahlil qilar ekan, uni yasovchi til birligi deb ko‘rsatadi va quyidagicha ta’riflaydi: «Morfema - o‘z ifoda va ma’no jihatiga ega bo‘lgan, so‘z yasash yoki so‘z shaklini yasash uchun xizmat qiladigan lisoniy birlik».1So'zning eng kichik, boshqa ma'noli qismlarga bo’linmaydigan, yangi so‘z va so‘z shakli yasash uchun asos bo’ladigan tub ma'noli qismi yetakchi morfema deb ataladi. Yetakchi morfema adabiyotlarda morfema, leksik morfema, asos deb ham yuritiladi. Demak, yetakchi morfema quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:
- lug‘aviy ma'noga ega bo’ladi,
- yangi so‘z yasash uchun asos bo’adi,
- so'zning turli grammatik shakllarini yasash uchun asos bo’ladi,
- mustaqil qo’llana oladi.

1.