Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti pedagogika fakulteti

II bob. Kompozitsion so’z yasash usuli
2.1. Kompozitsion so’z yasash usuli
So‘zlar tuzilishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) sodda so‘z;
2) qo'shma so‘z,
3) juft so‘z;
4) takroriy so'z.
Sodda so‘z - tarkibida birgina lug‘aviy ma’noli qism (asos) bo'lgan so‘z.
Sodda so‘zlar ikki turli bo‘ladi:
d) sodda tub so‘z - yasovchi qismlarga ajralmaydigan, tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimcha bo‘lmagan so‘z: bosh, ish, ko‘z, so 'z, suv kabi;
e) sodda yasama so‘z - so‘z yasovchi qo‘shimchalar vositasida yasalgan so‘z. ishchi, ishsiz, boshia, boshliq, ko ‘zla, so ‘zla, so ‘zsiz, suvchi, suvli, suvsiz kabi.
Qo‘shma so‘z - tarkibida birdan ortiq lug'aviy ma'noli qism (asos) so‘z. Masalan, oshqovoq, ko'zoynak, ishboshi, so‘zboshi, namozshomgul (qo'shma otlar); shifobaxsh, jigarrang, ochiqqo‘1, ochiqso'z, shirinso'z(qo'shma sifatlar) kabi.
Juft so‘z - mustaqil lug‘aviy ma’noli yoki lug‘aviy ma'noga ega bo‘lmagan ikki qismmng teng bog‘lanishi asosida tashkil topgan, umumlashtirib, jamlik ma’nolarini ifodalovchi so‘z. Masalan, oshna-og'ayni, bog'-rog', temir-tersak, bordi-keldi, ur-sur (juft otlar); alang-jalang, oq-qora, baland-past (qo'shma sifatlar); erta-kech, asta-sekin, qishin-yozin(qo'shma ravishlar) kabi
Takroriy so‘zlar - ayni bir so‘zning takror qo'llanishidan hosil bo‘lgan ko‘plik, davomlilik ma’nolarini ifodalovchi so‘z. Masalan, dasta-dasta, ming-ming, qop-qop, tez-tez, baland-baland, borabora, ayta-ayta kabi. So‘z yasalishi tilshunoslikda so‘z hosil qilinishi va. u bilan bog'liq masalalarni o‘rganuvchi bo’lim hamda turli usullar asosida yangi so‘z hosil qilish ma'nosida qo’llanadi.
O‘zbek tiliga xos so‘z yasalishining nazariy va amaliy masalalari Ayub G'ulomov, Azim Hojiyev kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Tilda mavjud vosita va usul hamda modellar asosida yangi so‘z hosil qilish so‘z yasalishi deyiladi. Masalan, gul + chi - gulchi, osh+paz — oshpaz, ko‘z+oynak- ko‘zoynak, bel+bog' - belbog', bordi-keldi, qo 'ydi-chiqdi, oldi-berdi kabi.
So'zning qanday birlik va vositalar bilan yasalishi, yasalish yoki so‘z yasash usulidir. So‘z hosil qilish usullari so‘z yasash modellari hisoblanadi.
Fe’l tub yoki yasama bo‘lishi mumkin. Yasama fe’l – yasovchi qo‘shimcha qo‘shib yasalgan (ishla, afsuslan, tinchi) va so‘zga so‘z qo‘shib yasalgan (olib bermoq, javob bermoq, himoya qilmoq) fe’l. Shunga ko‘ra fe’l yasashning ikki yo‘li ajratiladi: qo‘shimcha qo‘shish (affiksatsiya) va so‘z qo‘shish (kompozitsiya) usuli.
Qo‘shimcha qo‘shish fe’l yasalishining keng tarqalgan usuli, bu yo‘l bilan quyidagi turkumlardan fe’l yasaladi:

1. 
   Ot: ishlamoq, ko‘zikmoq, qonamoq, suvsamoq.
   
2. 
   Sifat: pasaymoq, qisqarmoq, oqarmoq, garangsimoq.
   
3. 
   Son: ikkilanmoq. birikmoq,.
   
4. 
   Olmosh: sizlamoq, mensimoq, sensiramoq.
   
5. 
   Ravish: ko‘paymoq,kechikmoq, tezlashmoq.
   
6. 
   Modal: yo‘qotmoq. yo‘qlamoq, yo‘qolmoq.
   
7. 
   Undov: voyvoylamoq, dodlamoq.
   
8. 
   Taqlid: gumburlamoq, shildiramoq, yaltiramoq, miltillamoq.
   

O‘zbek tilida qo‘shma fe’l asosan qismlarining qaysi so‘z turkumiga tegishliligiga ko‘ra ikki xil xil bo‘ladi.

1. 
   Fe’l+fe’l andozali qo‘shma fe’llar.
   
2. 
   Fe’l bo‘lmagan so‘z+fe’lning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan qo‘shma fe’llar. Ilmiy adabiyotlarda fe’l+fe’l andozali qo‘shma fe’llarning u darajada ko‘p emasligi qayd etiladi. Masalan, sotib olmoq, borib kelmoq, olib yurmoq, ishlab chiqarmoq va hokazo. Qo‘shma fe’l qismlari doim ajratib yoziladi. N.Mahmudov va boshqalar tomonidan umumta’lim maktablarining 6-sinfi uchun e’lon qilingan Ona tili darsligida qo‘shma fe’l uchun 60-dars ajratilgan. Darslikda qo‘shma fe’lni ta’riflovchi izoh-qoida o‘quvchilar yoshiga mos deyish mumkin. Unda shunday yoziladi. “Birdan ortiq asosdan tashkil topib, asoslar orasiga boshqa qo‘shimchalarni qo‘shib bo‘lmaydigan, bitta so‘roqqa javob bo‘luvchi fe’llar qo‘shma fe’l sanaladi. ...Qo‘shma fe’llar ot, sifat, son, olmosh va taqlid so‘zlarga qil, et, bo‘l singari so‘zlarni, fe’l shakllariga kelmoq, ketmoq singari fe’llarni qo‘shish bilan hosil bo‘ladi.” Darslikda “qo‘shma fe’llarning har ikkala qismi o‘zining lug‘aviy ma’nosini saqlagan bo‘ladi. Masalan, borib keldi (ham bordi, ham keldi), ikkinchi qismi o‘z ma’nosida qo‘llanilmaganda ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi hosil bo‘ladi. Masalan: o‘qib chiqdi”, degan jumlalarni uchratamiz³. Bu to‘g‘ri, albatta. Ammo bu ta’rifda masalaning ikkinchi tomoni e’tibordan chetda qolganday. Ya’ni fe’l+fe’l bo‘lmagan so‘zlardan hosil bo‘lgan qo‘shma fe’llarning hammasining ham har ikki qismi o‘z lug‘aviy ma’nosiga ega bo‘lavermaydi. Masalan, taqlid, undov, olmosh kabi so‘zlar lug‘aviy ma’noga ega emas. Demak, tiq etdi, oh urdi, kerak bo‘lmoq kabi qo‘shma fe’llarning birinchi qismi lug‘aviy ma’noga ega deya olmaymiz. Ular ikkalasi birikkan holdagina ma’noga ega bo‘ladi. O‘sha darslikda qo‘shma fe’lni o‘rganish va mustahkamlash uchun 2ta topshiriq, 3ta mashq va 3 ta savol berilgan.
   

Mazkur mavzuni o‘quvchilar ongiga yaxshilab yetkazish o‘qituvchi zimmasiga tushadi va undan mahorat talab qilinadi. Chunki qo‘shma fe’lga shaklan o‘xshab ketadigan “ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi” ham bor-da. Ularning farqini tushuntirish ancha mehnattalab ish, albatta. Ular ham tuzilishiga ko‘ra sodda emas, balki qo‘shma (murakkab fe’l) sanaladi. Bunday vaqtda quyidagiga o‘xshagan misollardan foydalanish maqsadga muvofiq.