Dene tarbiya met


 Услубий принципларнинг узаро ало=аси



Download 1,16 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/63
Sana22.02.2022
Hajmi1,16 Mb.
#82508
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   63
Bog'liq
dene tarbiya met

 
10.7. Услубий принципларнинг узаро ало=аси 
Жисмоний тарбия приницплари хусусида айтиб утилган фикрларни ди==ат билан тащлил =илсак, 
уларнинг мазмуни бир бири билан шундай туташган сингиб кетган ва щатто бир-бирига мослашиб 
кетганлигини ани=лашимиз мумкин. Бунга ажабланмаса щам булади, чунки уларнинг барчаси бир 
жараени айрим ажратилган томонлари ва =онуниятларини ифодалайди, мощиятига кура узи 
алощида лекин шартли равишда алощида булган приницплар аспектида тасвирланади. 
Онглилик ва фаолилик принципи жисмоний тарбиянинг бош=а барча принципларининг амалга 
оширилиши умумий шартлари тарзида =абул =илиниши мумкин. Чунки шу\улланувчиларнинг 
ишга онгли ва актив муносабати у=ув материалини кучига ярашалилигига эгалланган билим, 
малака ва куникманинг пухталиги, аввалгиларининг кейингиларига бо\ланиши ва щоказоларнинг 
кейинро= усиш йури=номасига айланиши билан характерланади. Бош=а томондан 
шу\улланувчиларнинг актив фаолияти ор=али белгиланган ма=садга олиб бориши, у 
кургазмалилик, кучига ярашалилик, индивидуаллаштириш, системалилик, талабаларни ошириш 
принципларидан келиб чи=са, ща=и=атдан щам онгли деб =абул =илинади. 
Кучга ярашалилик ва индивидуаллаштириш принципларини щисобга олмасак, маш\улотларнинг 
кетма-кетлиги танлай олмаймиз. Уз навбатида, кучига ярашалилик чегарасини белгилаш, 
системалилик ва талабларини ошириш принципи асосида амалга оширилади, бундан келиб 
чи=адики курсатилган принципларнинг щеч бир бош=аларини инкор =илиш билан тулалигича 
амалиетда тадби= =илинмайди. Уларнинг узаро бирлиги асосида щар бирининг таъсир доираси 
тарбия жараенида кутилган самарани бериши мумкин. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМ
ВАЗИРЛИГИ
Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти 
Жисмоний тарбия факультети 


ва=т эса, бир ойча, таянч боглов аппарати хужайраларидаги узгаришларга мосланиш учун керак 
булади. Мослашувнинг бу каби муддатлари албатта нагрузкаларнинг щажмига щам бо\ли=дир. 
Хулоса =илиб айтганда, нагрузкалар динамикаси аста-сеикнлик билан характерланиши лозим. 
Бунда нагурзкаларни аста-секин оширишнинг турлича шаклларидан фойдаланилади т у \ р и ч и з 
и = буйлаб, п о \ о н а с и м о н, т у л и = с и м о н. 
Биринчи щолда-ту\ри чизи= буйлаб нагрузка динамикасининг оширилиши хафтадан-хафтага бир 
хил улчамда (размерда) содир булади. Нагрузкаларни нисбатан ю=ори булмаган темпда ошириш 
ва маш\улотлар орасидаги (ащамиятли) интерваларни таъминлаш аста-секинлик билан амалга 
оширилади. 
Нагрузка динамикасини по\онама-по\она ошириш =аторасига утказилган бир неча маш\улотларда 
нисбатан стабиллашув содир булганидан сунг навбатдагисига утилади. Сакраш пайтида 
(навбатдаги по\онага) ту\ри чизи= буйлаб оширишга нисбатан нагрузка динамикаси кескин 
оширилади лекин бунда мосланиш жараенларининг бориши енгиллаштирувчи стабиллашув 
щодисаси сезирарли ифодаланган. Нагурзканинг ана шундай динамикаси шакли нисбатан 
ащамиятли булганларини узлаштириш имконини беради. 
Нагрузкани оширишнинг тул=инсимон динамикаси шундай характерланадики ьирмунча секин, 
бир текисда нагрузка бериб борилиб, бирданига кескин кутариш =илинади. Лекин уни аста-секин 
яна пасайтирилади. Чунки функционал мослашув ор=ада =олиши мумкин. Мослашув белгилари 
кузатилган нагрузка щажми ва интенсивлигини энг катта ми=дорига олиб чи=иш мумкин. 
Умуман узо= муддат давом этган маш\улотларда нагрузканинг динамикаси ща=и=атдан щам 
тул=инсимон еки ухшаш шаклга (формага) киради. 
Бош=а суз билан айтганда жисмоний тарбия жараенининг нисбатан узо= давом этмаган 
даврларида агар у =анчалар =ис=а булса, нагрузканинг ту\ри чизи= буйлаб, ва по\онасимон тарзда 
оширишнинг умумий даражаси щажми ва интенсивлиги шунча ю=ори булади. 
Бу =атор табиий содир буладиган физиолгик жараенлар сабаблари, билан белгиланади ва улар 
мощият жищатидан етакчи рол уйнайди, биринчидан организм физиолгик жараенларининг табиий 
ритмини ифода этувчи хизмат щолатининг даврий тебраниши ва щаетининг умумий режими 
фаолияти, иккинчидан мослашув жараекнларининг =онунияти, учинчидан нагрузка щажми ва 
интенсивлигини оширишдаги =арама-=аршиликлар. 
Кейинги икки щолатга ани=лик киритамиз Организм шакли (формаси) ва вазифаси 
(функциясининг стабиллиги узига щос кучга эга булиб, турли орган ва системалардаги мослашув
жараени бир ва=тнинг узида булмай, =айта =уришга мослашишдек булади, аввалига нагрузкалар 
оширилади, сунгра мослашув жараени йулга =уйилади. 
Агар маш\улотдан маш\улотга еки щатто бир маш\улотнинг бир сериясидан бош=а сериясига 
нагрузка ортираверилса нагрузканинг умумий щажмининг ю=орилигига кура эртами-кечми 
барибир организмнинг имконияти ва унга =уйилаетган талаблар орасида узулиш содир булади. 
Бунга йул =уймаслик учун нагрузкани умумий щажмининг тул=инсиман кутариш ва пасайтириш 
ларни =уллаб нисбатан кечро= мослашувчи организмдаги ухшаш щолатни вужудга клтиришимиз 
лозим. 
Юкламанинг щажми ва интенсивлиги бош=ачасига айтганда жисмоний ишнинг ми=дорий 
йи\индиси ва унинг зури=иш билан бажарилиши даражаси орасидаги зиддият бирваракайига 
маълум чегара эгалиги билан ифодаланади. 
Щажмининг кейинчалик оширилиши интенсивлик, стабиллашув, сунгра унинг пайсиши билан 
бо\ли= еки унинг акси булиши мумкин. Зарур булган даражада интенсивликни ошириш учуны 
=айсидир этап давомида стабиллаштириш ва щажмини оширишга ту\ри келади. 
Биро= жисмоний тарбия жараенида щажм щамда интенсивликни умумий тенденциясини ошириб 
бориш бир оз ушланиши керак булади, булмаса, жисмоний сифатларнинг доимий ва щар 
томонлама ривожланишини таъминлаб булмайди. Бу =арама-=аршилик нагрузка динамикаси 
ердами билан щал =илинади. Щар бир тул=ин ва=ти билан бир бирига тушмайдиган щажм 
динамикаси ва интенсивлик динамикаси ажралгандек булади. Бошланишида агар ва=тнинг катта 
булаклари хусусида гапирилганда (щафта еки ой назарда тутилади) нагрузкаларнинг щажми 
нисбатан купайтирилиши содир булади. Бунда интенсивликнинг темпи унчалик оширилмайди. 
Сунгра маълум даражадаги стабиллашувдан сунг щажм =ис=артилиб, интенсивлик шу этап учун 
энг ю=ори даражада кутарилади. Тул=инларнинг щажм ва интенсивлиги пасайиши енгиллашган 
якунловчи да=и=а щисобланади. Сунги тул=инлар худди зу тузилишда булади. Лекин нагрузка 
усишининг умумий тенденцияси ю=ори даражада утади. 


Жисмоний тарбия жараенида щаракат фаолиятлари шаклини =ийинлаштириш билан бир =аторда 
жисмоний юкнинг (нагрузканинг) барча компонентлери ошиб бориши керак. Бу =уйидаги 
жисмоний сифатлар-куч, тезкорлик, чидамлиликни ривожлантириш =онуниятлар асосида щал 
=илинади. 
Ащамиятда щолатлардан бир шундаки, жисмоний маш=лар таъсиридан организмда содир 
булаетган ижобий узгаришлар даражаси (маълум даражадаги физиолгик чегарада) 
нагрузкаларнинг щажми ва интенсивлигига пропорционалдир. Агарда лозим булган барча 
шароитларга риоя =илинса, шу =аторда нагрузка меъеридан, янги толи=иш чегараси 
бошланадиган жойдан ошмаса-нагрузка =анча ю=ори булса, адантация даври нагрузка учун 
шунчалик ащамиятли ва пухта булади, нагрузка =анчалик интенсив булса, тикланиш ва ю=ори 
тикланиш жараени шунчалик ба=увват булади. Бу мускуллар энергияси ресурсларининг 
тикланиши мисолида тажрибада исботланган. 
Организмнинг жавоби бир турдаги нагрузкаларга узгармас булиб =олавермайди. Шу нагрузкага 
мослашаган сари у келтириб чи=арган организмдаги биологик узгаришлар =ириб боради, таш=и 
иш бирлигига сарфланган энергия озаяди, упка вентиляцияси, юракнинг минутли уриш частотаси 
ва =он босими камаяди, =он таркибидаги биохимик ва мофологик узгаришлар сезилмас даражага 
бориб =олади. Физиологик ну=тай назаридан функцияни тежамлаштириш содир булади. Организм 
функционал имкониятининг узгармас ишларига мослашишнинг ортиши натижасида шу ишни 
бажаришда энергия сарфлашни и=тисод =илиш, =исман оз зури=иш билан бажаришга тарбия 
жараенининг етакчи =онуниятларидан биридир. 
Демак, биологик мосланиш организмда содир булмаса, узгариш-жисмоний сифатларнинг 
ривожланиши тухтайди. Бу уз навбатида, юкламани системали узгартириб унинг щажм ва 
интенсивлигини ошириб боришни та=азо этади. 
Амалиет бу =онуниятнинг жисмоний тарбия жараенида рущий сифатларни щам тарбиялашга щам 
таълу=ли эканлигини курсатади. Жисмоний сифатларни ривожлантиришдек рущий сифатлар шу 
сифатни талаб =илувчи фаолиятларни намоен =илиш даражаси психологик =ийинчиликларнинг 
улчови ва уни енга олишга бо\ли=. Шунга кура, рущий щолатини тарбиялаш аста-секинлик билан 
ошириб бориш ва уни енга олиш ор=али тарбияланади. 
Топшири=ларни =ийинлаштириш шартлари ва нагрузкаларни ошириш шакллари. Кучига 
ярашалилик, индивидуалаштириш ва системалилик принципларида бир жисмоний тарбия 
жараенида талабларни оширишнинг айрим шартлари устида тухталдик. Талабларни ошириш 
ижобий натижаларга-янги вазифалар ва унга бо\ли= булган юкламанинг шу\улланувчилар учун 
кучига яраша булсагина организмга керагидан орти= талаб =уймаса, жинси еши щамда 
индивиднинг бош=а хусусиятларига мос келсагина олиб келиши мумкинлигини тушуниб олдик. 
Яна асосий шартларидан бир кетма-кетлилик (маш=ларнинг бирини-бирига мослаб улаш, узаро 
бо\ли=ли=), маш\улотларнинг мунтазамлилиги ва нагрузкани дам олиш билан оптимал 
навбатлаштириш щисобланади. 
Шу уринда пухталиликнинг ащамиятини щам эътибордан четда =олдирмаслигимиз керак. Бунда 
гап жисмоний сифатларни ривожлантириш асосида етувчи эгалланган малака ва куникмаларнинг 
пухталиги ва организмнинг мослашуви (адаптацияси) устида боради. Нисбатан янги, мураккаб ва 
о\ир маш=ларга утиш шаклланган малакаларнинг мустахкамланиш даражаси ва нагрузкаларга 
мослашуви ор=али бориши лозим. 
Мустахкамланмаган малака нагрузканинг катталигидан тез бузилиши мумкин (шунингдек, 
интерференция таъсиридан щам) Чунки янги маш=ларга утиш пайтида щам шунга дуч келиш 
мумкин. Бу, уз навбатида, янги малакаларнинг шаклланишига туси= булади, сабаби улар 
(малакалар) ое==а туриш учун етарли даражадаги таянчни топа олмайдилар. Шу билан бир 
=аторда, нагрузка динамикаси ва морфо функционал узгаришлар орасида щавфли мувофи=ли= 
вужудга келади. 
У еки бу нагрузкага организм бирданига еки озгина ва=т ичида (маълум да=и=аларда) 
мослашмайди. Шу\улланганликнинг янги, нисбатан ю=ори даражасига кутарилиш имкон берувчи 
адаптация даври учун маълум ва =тиб улгуриши керак. Турли функционал ва структарадаги 
узгаришлар учун, курсатиб утилганидек бир хил ва=т (муддат) талаб =илинмайди. 
М Периш схемаси буйича энг аввало мускуллар ва безлар таркибида физик-химик узгаришлар 
содир булади, шунингдек, нерв системасининг бош=ариш функциясида щам маълум узгаришлар 
юз беради. Нерв мускул системасининг алмашинуви-актив хужайраларда функционал ва 
структура узгаришлари учун нисбатан узо=ро= (камида бир щафта) ва=т керак булади. Энг куп 


этапларида, оз булсада, я=инлаштириш, ухшаш томонларини топиш билан щал =илинади. 
Маш=ларни навбати (бирин-кетинлиги) уларнинг тузилиши ва =ийинлигига мувофи= 
белгиланади. 
-нисбатан озро= мураккабликдаги ва =ийин маш=лар 
-=ойдадагидек нисбатан анча =ийин ва бирмунча =ийинлари 
-биринчилари иккинчисининг таркибига кириб бутунининг булагини (=исмини) вужудга келтирса. 
Оптимал кетма-кетликдаги маш\улотлар ва маш=ларни щар бир маш\улот чегарасида танлаш учун 
характерига кура турли нагрузкаларнинг натижаси (таъсири) ни щисобга олишнинг ащамияти 
жуда каттадир. Тажрибада (С П Летунов, Н Н Яковлев ва бош=алар) исботланганки талаб 
=илиувчи нагрузкаларга =улай физиологик фонни вужудга келтиради. 
Охиргиси шундай фон =олдирадики (албатта, нагрузка ащамияти даражада булган булса), бир 
неча соатлар давомида тезкорлик маш=ларини бажаришга салбий таъсир курсатиши мумкин. 
Ани=ланишича тезкорлик нагрузкасини куч талаб =иладиган маш=лар билан ящши навбатлашади, 
бу уз навбатида ижобий натижага олиб келади ( Н Н Яковлев, В М Дьячков ва маш=лардан сунг 
тезкорлик талаб =иладиган маш=лар кетма-кетлиги =улланилса щам содир булиши мумкин. 
Ю=орида таъкидланганидек, нагрузкаларнинг =уйидагича тартиби, уларнинг йуналишига =араб 
-куч, тезкорлик-чидамлиликка еки тезкорлик 
-куч,-чидамлилик деб белгиланишига лозим 
Бу алощида маш\улотлар ичидаги маш=лар кетма-кетлиги учун щам, щафталик маш\улотларнинг 
йуналишини еки узунлигига кура я=ин булган циклларда маш=ларни маш=улотларнинг тартибини 
узгартириш учун щам ту\ри келади. Бунда чидамлиликни ривожлантиришга йуналтирилган 
маш\улотлардан сунг актив ва пассив дам олишнинг шундай интервали назарда тутиладики, 
навбатдаги тезкорлик еки куч талаб =илувчи характеридаги маш=ларга уларнинг зарур булмаган 
таъсирлари булмаслиги керак. 
Курсатилган тартиб куп щолларда узини о=лаган лекин у албатта ягона ва ма=садга мувофи= 
эмас. Чунки маш\улотлар ва маш=ларнинг кетма-кетлиги =атор конкрет шароитларга, шу =аторда 
шу\улланувчилар контингентининг щусусиятлари ва жисмоний тарбиянинг у еки бу этапидаги 
маш\улотларнинг умумий йуналиши, =улланилаетган нагрузкаларнинг катталиги ва уларнинг 
динамикаси щусусиятлари ва шу кабиларга бо\ли=дир. Бундай шарт-шароитларни щисобга олиб, 
уларни =уллаш учун ма=садга мувофи= йулни танлаш албатта осон эмас. Щозирча бу муамони 
барча деталлари билан щал =илиш анча мушкуллигича =олмо=да. 
Ва=ти келиб, сузсиз равишда алощида маш\улотнинг узини еки маш\улотлар тизимини тулалигича 
программалаштириш имконига эга буламиз. Албатта бу сощада катта шижоат асосли равишда 
программалаштириш ва модуллаштиришнинг кибернетик услубиятини яратиш ва =уллашда 
эканлилигидадир. 

Download 1,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish