ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

«AlPAMÍS» dÁSTAnÍ
Qaraqalpaq xalqı dástanlarǵa oǵada bay xalıqlardıń 
biri. Solardıń ishinde «Alpamıs» dástanı ayrıqsha orın 
iyeleydi. Bul dástan barlıq jırawlardıń repertuarında 
bolǵan. Jáne kópshilik qazaq, ózbek, bashqurt, tatar, 
altay sıyaqlı xalıqlardıń arasında da keńnen taraǵan. 

---

30
Dástan óziniń tereń xalıqlıǵı menen ayrılıp turadı. 
Sonlıqtan da xalıq bul dástandı súyip tıńlaǵan, onı 
ideyası, kórkemlik ózgesheligi, syujetlik qurılısı, unamlı 
obrazlardıń xalıq birligi ushın islegen gúresleri xalıqtıń 
júreginen keńnen orın alǵan. Dástannıń ideyası bólinip 
ketken ruw, qáwimlerdi biriktiriw, pútin bir tutas 
el, xalıq bolıp jámlesip jasaw ideyasın alǵa súredi. 
Bunnan tısqarı dástanda sırt el basqınshılarınan 
ǵárezsiz jasaw, basqınshılıqtı qaralaw, adamgershilikti, 
doslıqtı qádirlew sıyaqlı pazıyletler joqarı bahalanadı. 
«Alpamıs» dástanında da barlıq eposlardaǵı sıyaqlı 
xalıq idealındaǵı unamlı obrazlar menen birge, olar-
ǵa qarama-qarsı basqınshı, jawız unamsız kúshler 
arasındaǵı gúres sóz etiledi.
Dástannıń bas qaharmanı — Alpamıs. Ol kútá jas 
waqtınan-aq batırlıǵı menen kózge túsedi. Jalǵız 
ózi jat elde júrgen Gúlparshındı alıp qaytıw ushın 
qıyınshılıqlardan, jat eldegi dushpanlardan qorqpastan 
qalmaq jurtına atlanadı. Onıń ushın ózine múnásip 
tulpar Bayshubardı tańlay biledi hám kóp jılqınıń 
ishinen quyr ıǵ ınan uslap toqtatadı, onı ózine 
baǵındırıp, minip aladı.
Altı kúnshilik jolda kiyatırǵan Alpamıstıń Bayshubar 
atınıń tuyaǵınıń sestinen jata almaǵan Qarajannıń 
hawlıǵıwı, atınıń qorqıp, seskeniwi, A lpamıstıń 
batırlıǵınan derek beredi.
Dárbent jolda jatırǵan Qarajan menen Alpamıstıń 
ushırasıp gúreske túsiwi, qalmaq eliniń ataqlı batırı 
Qarajan menen gúresip, onı jeńiwi asqan palwan-
lıqtıń, batırlıqtıń belgisi esaplanadı. Sebebi Qarajan da 
qalmaqlardıń eń kúshli, batırı, Tayshıxan patshanıń 
barlıq láshkerlerine jalǵız ózi teń keletuǵın batır. Bul 
ushırasıwda Alpamıs mártliktiń úlgisin kórsetedi. Ol 
hesh qorqpastan, birinshi gezekti Qarajanǵa beredi. 
Onnan Alpamıs basım kelip gúreste jeńedi.
Dástanda Alpamıs obrazındaǵı batırlıqqa qosımsha 

---

31
adamgershilik, miyrimlilik qásiyetler de bar. Ol dár-
bent jolda Qarajannıń ústinen jeńiske eriskennen soń, 
keshirim berip, mártlik etedi. Jeńilgen Qarajan menen 
dos boladı. Bul doslıq eki el arasındaǵı doslıqtıń 
kórinisi boladı. Óziniń Bayshubar atın Gúlparshınǵa 
belgi, dálil sıpatında kórsetiwge soraǵan Qarajanǵa 
hesh ekilenbesten tulpar atın isenip tapsırıp jiberedi. 
Bul bir tárepten doslıqqa sadıqlıqtı, isenimdi bildirse, 
ekinshi tárepten batırdıń isengishligin, ańqawlıǵın 
bildiredi. 
Alpamıs kóp qıyınshılıqlar menen qalmaq eline 
kóship ketken qalıńlıǵı Gúlparshındı jat eldegi dush-
panlarınan qorqpastan, altı ayshılıq joldan jalǵız ózi 
alıp qaytadı hám gózlegen maqsetine erisedi. Alpamıs 
bunnan soń qalmaq jurtına ekinshi ret atlanıs jasap, 
jalǵız ózi Tayshıxannıń esap-sansız kóp láshkerine 
qarsı urıs júrgizip, ózin zindannan qutqarıwǵa sebep-
shi bolǵan shopan Áshimdi qalmaq eline patsha etip 
qoyadı. Bul Alpamıstıń óz wádesiniń ústinen shıǵıwı 
edi. Soń qalmaq eline kóship ketken xalqın óz eline 
qaytarıp alıp qaytadı. Bunnan batırdıń óz ruwın, óz 
xalqın birlestiriwge umtılıwı ayqın kórinedi.
Solay etip, dástanda Alpamıs obrazı batır, palwan, 
mergen, sheber sazende, dostına miyrimli, haq kewil, 
hadal niyetli etip súwretlenedi. Onıń obrazındaǵı bul 
sıpatlar xalıqtıń kútken ármanına muwapıq jasalǵan. 
Óz elin jawdan qorǵaytuǵın batır, er júrekli bala 
bolsa eken degen xalıqtıń ármanınıń sáwlesi. 
Dástandaǵı unamlı obrazlardıń biri Gúlparshın 
obrazı. Gúlparshın dástanda hámmesinen burın batır-
ǵa ılayıqlı ómirlik joldas, asqan aqıllı hám zeyinli 
etip kórsetiledi. Ol óziniń tuwǵan jerin shın júrekten 
súyedi. Gúlparshınnıń ákesi Baysarı qudası Baybóri 
menen ókpelesip, óz eli Baysındı taslap qalmaq eline 
kóship baratırǵanda, Gúlparshın anası menen birge 
ákesiniń tuwılǵan jerin taslap, basqa jurtqa ketiwine 

---

32
qarsılıq bildiredi. Ol tuwılıp ósken jeri Baysın elinen 
ayrılǵanına qattı qayǵıradı, óz eline bolǵan súyiwshilik, 
xoshlasıw sózlerin aytadı.
Onıń ózine tán artıqmash bir minezi — aldaǵını 
sezgirlik, zeyinlilik hám tapqırlıq penen biliwi. Ol 
óziniń aqıllılıǵı menen eń qıyın jaǵdaylardan qutılıw 
jolın tabadı. 
Gúlparshın sonıń menen birge, óz sózinde turatu-
ǵın, bergen wádesinen taymaytuǵın, turaqlı etip 
kórsetiledi. Ol óziniń dushpanlarına bergen wádesin de 
aqlap shıǵadı. Mısalı, Alpamıs Tayshıxannıń eline kelip 
Gúlparshındı óziniń eline alıp qaytpaqshı bolǵanda, 
Gúlparshın Alpamısqa Tayshıxan hám Qarajannıń 
jibergen adamlarınıń aldında wáde etkenligin hám 
usı wádesin orınlamaǵansha qaytpaytuǵının bildiredi. 
Gúlparshın batırdıń tek súygen yarı ǵana emes, sonıń 
menen birge ol qıyınshılıq jaǵdayda batırǵa óziniń 
aqılı menen kómek beretuǵın aqılgóy dostı da boladı.
«Alpamıs» dástanında usınday unamlı obrazlar 
menen qatar unamsız obrazlar da orın alǵan. Olar 
qalmaq patshası Tayshıxan, Ultan qul, Mástan kempir 
taǵı basqalar. Olar dástanda kúshli jek kóriwshilik 
penen súwretlenedi. Dástanda Tayshıxan patsha ádil-
sizlik, zulımlıqtıń belgisi sıpatında háreket etse, 
onıń qorrandozı, Mástan kempiri, jaǵımpaz wázirleri 
zulımlıqtı iske asırıwshı qurallar sıpatında jumsaladı.
Alpàmıs