ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

dástànlàr hàqqÍndà túsInIK
q
àràqàlpàq hám bàsqà xàlıqlàrdıń àwızeki dóretpe-
leriniń ishinde dástànlàr úlken orın tutàdı. Dástànlàr 
xalıqtıń talabın, ármanın, umtılıwların óz ishine 
alıp, pútini menen bir eldiń, xalıqtıń jırın jırlawǵa 
qaratılǵan. Dástànlàrdà kóbinese xàlıq óziniń wàtàndı 
súyiwshiligin, ádillik hám bàtırlıǵın jırlàydı. Wàtàndı 
dushpànlàrdàn qorǵàwdà qàhàrmànlıq kórsetken bàtırlàr 
jırlànàdı.
Dástànlàrdà xàlıqlàrdıń óz wàtànın súyiwshiligi 
hàqlıq hám ádilliktiń jeńiwi úlken isenim menen 
súwretlenedi. Bul dástànlàr xàlıqtı dushpànlàrınà qàrsı 
gúresiwge hám wàtàndı qorǵàwǵà shàqıràdı.
Dástànlàr bizge kóp zàmànlàrdàn beri áwlàdtàn 
áwlàdqà, àwızdàn àwızǵà ótip kelgen hám usı kúnge 
shekem sàqlànıp qàlǵàn. Ertek hám qosıq sıyàqlı 
dástànlàr dà xàlıq poeziyàsı bolıp esàplànàdı.
Dástànlàr tiykàrınàn qosıq túrinde hám àzı-kem 
prozàlıq bàyànlàw tiykàrındà dóretiletuǵın shıǵàrmàlàr. 
Ádette, olàrdı bàqsı, jıràwlàr jırlàydı. Qàràqàlpàqstànnıń 
barlıq jerlerinde, ásirese, Shımbày, Xojeli ràyonlàrındà 
tàlàntlı bàqsı, jıràwlàr kóp bolǵàn. Olardan Qurbànbày, 
Xojàmbergen, Nuràbullà, Qıyàs hám taǵı basqalar.

---

29
Dástàn àytıwshı bàqsı, jıràwlàr dástàndı duwtàr 
yàmàsà qobız benen túrli nàmàǵà sàlıp àtqàrǵàn.
Ádette, bàqsılàr dástànlàrdı diyqànshılıq isleri 
pitkennen keyin keshqurınlàrı àytqàn. Olàrdı xàlıq 
kútá húrmetlegen.
Qaraqalpaq xalqınıń awızsha atqarılatuǵın dástan-
ları kólemi jaǵınan 5 mıń qatardan 20 mıń qatarǵa 
shekem jetedi. Dástanlar bay waqıya, keń mazmunǵa 
iye bolıw menen qatar janrlıq jaqtan da hár qıylı 
boladı.
Dástanlardı izertlewshi alımlar qaraqalpaq dástan-
ların qaharmanlıq, liro-epikalıq, sociallıq-turmıslıq hám 
tariyxıy dástanlar dep 4 ke bóledi. Bular formalıq 
jaqtan bir-birine uqsas bolǵan menen waqıya qurılısı 
hám syujetlik mazmunı boyınsha bir-birinen ayırılıp 
turadı.
Qaharmanlıq dástanlarda tınısh otırǵan elge, sırtqı 
dushpanlardıń topılısı, olarǵa qarsı xalıq batırınıń 
gúresi sóz etiledi. Mısalı, «Alpamıs», «Qırq qız», 
«Qoblan» hám basqa dástanlar. Al liro-epikalıq 
dástanlarda shańaraq qurıw, turmıslıq másele sóz 
boladı. Buǵan «Ǵárip-ashıq», «Sayatxan-Hamre», 
«Yusup-Zliyxa» dástanları kiredi.
Sociallıq-turmıslıq dástanlarda turmıstıń ishki 
qarama-qarsılıqları sóz etiledi. Buǵan «Sháryar» 
dástanı kiredi. Tariyxıy dástanlarda tariyxta bolǵan 
adamlar sóz etiledi. Dástannıń bul túrine «Edige», 
«Er Shora» t.b. kiredi.