ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

Turım biy
Turım biy qàràqàlpàqlàrdà àtı shıqqàn biy bolǵàn. 
Ol Xiywà xànınıń àqılgóyi bolıp, xàn qàsındà otırǵàn 
àdàmlàrdıń biri eken. Xànnıń pármànı menen ol 
biylerdiń ústinen qàràytuǵın biylerdiń biyi bolıp 
tàyınlànǵàn.
Qàràqàlpàqlàr àràsındàǵı dàw-jánjel máselelerin 
Xiywà xànınà bàrıp sheshiwde Turım biy jàqsı tànıl-
ǵàn àdàm bolàdı. Ol qàndày dà bir dàw máselesin 
uzàqqà sozıp otırmàǵàn. Onı dárriw sheship, xàlıqtıń 
àlǵısın àlıp otırǵàn.
Qońıràt ruwı menen qıtày ruwlàrınıń àràsındà 
úlken tàrtıs bolıp, olàrdıń biyleri dàwlàsıp Xiywà 
xànınà bàrǵànındà xàn qońıràt ruwınıń àltı biyin 
qàmàqqà àlàdı. Bunı esitken Turım biy Xiywà xànınà 
bılày degen eken:
«Súriw-súriw bekindi,
Bógelek quwıp màyıràr.
Súyreńlegen qızıl til,
Súyegińnen àyıràr», 
— degen tàqsır xànımız, siz jàlǵàn sózge erip 
jàzıqsız qońıràttıń biylerin qàmàqqà àlıpsız. Hàqıy-
qàtındà dà, bul dàwdà qıtày ruwınıń biyleri gúnàlı. 
Màǵàn qońıràt ruwınıń biylerin bosàtıp beriń, — dep 
tàlàp etedi.

---

27
Xàn qońıràt ruwınıń àltı biyin qàmàqtàn bosàtıp, 
qıtày ruwınıń àltı biyin dàrǵà àspàqshı bolàdı.
Qıtày ruwınıń biyi Fàzıl xànǵà kelip, sonshà 
ótinish etse de tıńlàmàydı. Bul xàbàrdı esitken Turım 
biy tez xànǵà kelip, qıtàylàrdıń àltı biyin óltirmewin 
soràydı. Sondà xàn:
— Men àltı biyińizdi bosàtıp tilegińizdi orınlàǵàn 
edim. Siz ne ushın tàǵı qıtày biyleriniń àràsınà 
tústińiz? — dep soràydı.
Bul soràwǵà Turım biy:
— Oń qolım, sol qolım, bári de óz qolım qońıràt 
ruwı menen qıtày ruwı dà óz qàràqàlpàǵım. Qońıràt 
biylerine àzàtlıq bergen ekensiz, qıtày biylerine de 
sonı isleń. Eger onı islemeseńiz, ondà eki ruwdıń 
biyleriniń bàrlıǵın dà bir áwliyege kómiń, — dep juwàp 
qàytàràdı.
Tàwıp àytılǵàn bul sózge xàn ne derin bilmey 
eki ruwdıń on eki biyin ólimnen àzàt etipti. 
Bir kúni Turım biy Xiywà xànınıń dàrın kesip, 
xànnıń pàshshàplàrı* menen xànǵà dàwlàsıp bàrǵànındà 
xàn:
— Qáne, ne ushın sen dàrdı kestiń? — dep soràydı.
Sondà Turım biy:
«Mádeli xànnıń tusındà,
Turım biydiń tusındà,
Shiyelgen sóz sheshilgen eken,
Asılǵàn dàr kesilgen eken»,—dep ekewimizdiń 
àrtımızdà sóz hám àt qàlsın dep kestim, tàqsır, —
deydi.
Xàn Turım biydiń bul sheshenlik sózi ushın dà 
onıń islegen gúnàsın keshiredi.
*
pàshshàplàrı — xànnıń qàsındà xızmet etiwshi áskerler

---

28
1. Xàn àldındà bul biyler ne sebep tàysàlmày sóylegen?
2. Màmàn biy Mádreyim xànnıń bergen úsh soràwınà 
qàlày juwàp berdi?
3. Erejep xànǵà «Bárinen de dákeń zor» degende neni 
názerde tutqàn edi?
4. Turım biy qàràqàlpàqtıń biylerin xànnàn qàlày
àmàn àlıp qàlàdı?
1. Xàlıq ápsànàlàrınà àynàlǵàn qàràqàlpàqtıń úsh
biyiniń
 
unàmlı táreplerin àytıp beriń.
2. «Bilgen tàwıp sóyler, bilmegen qàwıp sóyler» 
nàqılınıń mánisin túsindiriń.
3. Ózlerińiz Aydos biy tuwràlı àytılǵàn ápsànàlàrdı
oqıp àlıń.