Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

Soraw hám tapsırmalar
1. Á. Shamuratov ádebiyatımız tariyxına qanday úles qostı?
2. Shayır hám jazıwshı sıpatında qanday shıǵarmalar dóretti?
3. «Qırq qız» pyesasınan «Qırq qız» dramasınıń ózgesheligi nede?
4. Pyesa qaharmanlarınıń unamlı hám unamsız háreketlerine pikirlerińizdi bil-
diriń.
5. Pyesanıń mazmunın aytıp beriń hám qaharmanlarına sıpatlama beriń.
JÎLMURZÀ ÀYMURZÀÅV 
(1910 — 1996)
Ómiri hám dóretiwshiligi. 
Jîlmurzà Àymur-
zàåv — ÕÕ ásirdågi qàràqàlpàq ádåbiyàtınıń pày-
dà bîlıw, qáliplåsiw hám ràwàjlànıw bàsqısh-
làrındà, óziniń màzmunlıq jàqtàn bày, kóp jànrlı 
pîeziyàlıq, prîzàlıq hám dràmàlıq shıǵàrmàlàrı 
månån sàlmàqlı úlås qîsqàn iri tulǵàlàrınıń 
biri. J. Àymurzàåvtıń àwıl diyqànınıń quwànıshın 
súwråtlågån «Såniń tîyıń Pirimbåt» qîsıǵı 1927-
jılı jàzıldı. Bul hàqqındà shàyır «Áynå on jåtigå 
tîlǵàndà jàsım, qîsıq jàzıw bîldı intà-ıqlàsım» 
dåp jàzàdı. Shàyır «Tåàtr tuwılǵàn otàwım 
måniń» 
dågån 
qîsıǵındà 
birinshi 
qîsıǵınıń 
shıqqàn wàqtın «Sánå mıń tîǵız júz jigirmà 
jåti» dåp kórsåtådi. Sîlày etip, J. Àymurzàåvtıń 1927-jıldàn bàslànǵàn 
dóråtiwshiligi 1996-jıllàrǵà shåkåm dàwàm etip, yàǵnıy jàzıwshı 70 
jılǵà shàmàlàs wàqıt ishindå qálåmin qîldàn túsirmåy óziniń kórkåm 
shıǵàrmàlàrı månån elgå õızmåt etti.

---

28
J. Àymurzàåv 1910-jılı Shımbày ràyînınıń házirgi Qàsım Áwåzîv 
àtındàǵı ijàrà õîjàlıǵındà tuwılàdı. Ol àtà-ànàsınàn jàslày jåtim qàlıp, 
dáslåp måktåp-intårnàttà (1922 — 26) tárbiyàlànsà, 1926 — 27-jıllàrı Shım-
bàydàǵı «Kîmmunà» måktåbindå oqıydı. 1927 — 32-jıllàrı Tórtkúldågi påd-
tåõnikumdà oqıp pitkårip, Tàõtàkópir ràyînındà muǵàllim bîlıp islåydi. 
1935 — 39-jıllàrı Mîskvàdàǵı kórkåm-ónår institutındà oqıydı. 1942-jılǵà 
shåkåm Qàràqàlpàqstàn Jàzıwshılàr àwqàmındà juwàplı õàtkår bîlıp is-
låydi.
J. Àymurzàåv 1942 — 44-jıllàrı Ekinshi jer júzilik urısqà qàtnàsàdı hám 
Iràndà õızmåt etådi. Sîl wàqıttàǵı jàzıwshılàrdıń kópshiliginiń dårlik 
urısqà kåtiwinå bàylànıslı húkimet onı 1944-jılı shàqırtıp àlàdı. Minå, 
sînnàn kåyin 1944 — 54-jıllàrı, 1958 — 62-jıllàrı Qàràqàlpàqstàn Jàzıwshılàr 
àwqàmınıń bàslıǵı, 1963 — 72-jıllàrı Ózbåkstàn hújjåtli hám ilimiy kóp-
shilik filmlår studiyàsınıń Qàràqàlpàqstàn filiàlınıń bàslıǵı bîlıp islåydi. 
J. Àymurzàåvtıń shàyır sıpàtındà «Qîsıqlàr» (1935, 1936, 1938), «Ullı 
Wàtàn qîsıǵı» (1939), «Tàsqın» (1946), «Måniń bàtırlàrım» (1949), 
«Qàhàrmànlıq gúråskå» (1942), «Shàyır sózi» (1949), «Jàs áwlàdlàrǵà» 
(1951), «Shıǵàrmàlàrınıń eki tîmlıǵı» (1980), «Ómir shàydàsımàn» 
(1986), «Jåtpis tîǵızınshı báhár» (1989) h.t.b. birnåshå pîeziyàlıq tîp-
làmlàrı bàsılıp shıqtı.
Prîzà tàràwındà «Quwàt», «Àbàdàn», «Kålin», «Ámiwdáryà bîyındà», 
«Qızkåtkån», «Muhàbbàtım àdàmlàr», «Jåtimniń júrågi», «Mánzillår» 
sıyàqlı gúrriń, pîvåstlåri hám rîmànlàrı månån õàlqımızǵà jàzıwshı sıpà-
tındà tànıldı.
Jàzıwshı dràmàturgtiń «Àygúl-Àbàt», «Bårdàq», «Qádirdàn dîktîr», 
«Ráwshàn», «Hákislilår», «Shåbårõànnıń shırmàwıǵı», «Bàõıt bulàǵı» 
pyåsàlàrı tåàtr sàõnàlàrındà qîyıldı.
J. Àymurzàåv 1934-jıldàn Jàzıwshılàr àwqàmınıń àǵzàsı boldı.
J. Àymurzàåv Qàràqàlpàqstàn (1974) hám Ózbåkstàn (1981) õàlıq 
jàzıwshısı, «Àygúl-Àbàt» dràmàsı ushın Bårdàq àtındàǵı mámleketlik sıy-
lıqtıń làuråàtı bîlıwǵà eristi.
Shàyırdıń urıs dáwirindå tåråń pàtriîtizm ruwõı månån jàzılǵàn eń 
jàqsı jàwıngårlik lirikàlàrınıń biri «Ulım tıńlà» qîsıǵı bîldı. Bul qîsıqtà 
Wàtàn ushın jànın qurbàn etiwgå hám dushpàn månån gúråskå tàyàr 
turǵàn márt àdàmnıń obràzı jàsàlàdı.
Dushpàn jårlårimizdi bàsıp àlǵàn qıyın bir pàyıtlàrı J. Àymurzàåv 
«Tıńlàńızlàr» qîsıǵın jàzàdı. Qîsıqtà wàqıyànı bàyànlàwdàn górå, anıq 

---

29
súwråtlåw bàsım bîlıp, õàlıqtı dushpànǵà qàrsı gúråskå shàqırıw idåyàsı 
kúshli bårilådi:
Tınıshlıqtı súygån bîlsàń, àzàtlıqtıń dámin tàtıp,
Uwız emgån bàlà såsti shırqıràdı, tıńlàńızlàr!
Àwır kúnlår kåldi minå, qîrǵà onı qáhárlånip,
Jårdå, suwdà, tàwdà qànlàr burqıràdı, tıńlàńızlàr!
Usılàyınshà bul eki qîsıq tà shàqırıq, súrån usılındà dóråtilip, 
àdàmlàrdıń júråginå tåråń qîzǵàw sàlàdı, õàlqımızdà dushpànǵà qàrsı 
óshpånlilik såzimlårin oyàtıp, olàrdı jàw ústinån jåńiskå erisiwgå bàǵ-
dàrlàytuǵın àzàmàtlıq lirikànıń eń jàqsı úlgilåriniń biri bîlıp qàldı. 
Sonday-aq, shàyır «Frînttàn õàt», «Àtàsı månån bàlàsı» qîsıqlàrındà 
dà óz elin dushpànnàn tàzàrtıwǵà tàyın turǵàn õàlqımızdıń márt 
hám bàhàdır ullàrınıń niyåti hàq ekånligin, olàrdıń àtà-ànà hám 
Anà — Wàtàn àldındàǵı pårzåntlik såzimlårin shåbår àshà àlǵàn.
Shàyırdıń bunnàn bàsqà dà «Ukràinà ot ishindå», «Pîlinà Ukràinà 
qızı», «Ullı tîyǵà bàràmàn», «Kirà», «Tuwısqàn Ukràinà õàlqınà» dågån 
qîsıqlàrındà dà jàw ishindå qàlǵàn dîs-tuwısqàn õàlıqlàrǵà bîlǵàn dîslıq 
hám tuwısqànlıq, jîldàslıq såzimlåri isånimli súwråtlångån. 
J. Àymurzàåv urıs jıllàrındà «Bàtır», «Túrkmån qızı Nàrjàn», «Ot 
ishindå», «Tàmàrà», «Pîlitruk Pîlàtîv», «Tuwısqàn pîlk», «Shàmuràt shà-
bàndîz» pîemàlàrın jàzdı. Bul pîemàlàrdıń bárlıǵındà dà àdàmlàrdıń 
erlik islåri súwråtlånådi.
Shàyırdıń urıstàn sîńǵı jıllàrı «Kåldi kútkån kúnimiz», «Urıs pitti», 
«Bàõıtlı zàmàn», «Jàsàsın dîslıq» «Shımbày» h.t.b lirikàlıq qîsıqlàrı ullı 
jåńis tåmàsınà, jánå då elimizdågi jàńà ózgårislårgå, miynåt àdàmlàrınıń 
turmısınà hám tábiyàt gózzàllıǵınà àrnàp jàzıldı.
70 — 80-jıllàrǵà kålip shàyırdıń lirikàlıq qîsıqlàrı idåyà-tåmàtikàlıq, 
kórkåm súwråtlåw usıllàrı månån då ádåwir dáråjådå óskånligin «Shı-
ǵàrmàlàrı» nıń I tîmınà kirgån (1980) lirikàlıq qîsıqlàrı månån «Ómir 
shàydàsımàn» (1986) tîplàmındàǵı qîsıqlàrı mısàlındà kóriwimizgå bîlàdı.
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Berdaq atındaǵı sıy-
lıqtıń laureatı J. Aymurzaev ullı insan, ájayıp talant iyesi, Ózbekstan 
hám Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen kórkem-óner ǵay-
ratkeri Qıdırbay Sayıpovqa arnap «Qıdırbay Sayıpov» poemasın jazadı. 
Bul poemada Qaraqalpaqstan Respublikası súwretlew óneriniń ullı tul-
ǵası, xudojnikler awqamın shólkemlestiriwge basshılıq etken qaraqalpaq 
xalqınıń milliy xudojnigi Qıdırbay Sayıpovtıń dóretiwshilik sheberligi, 
izleniwshiligi maqtanısh penen sóz etiledi. 

---

30