Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

(povestten úzindi)
Hárdayım men bir jaqqa saparǵa shıǵarda, usı ápiwayı aǵash ram-
kaǵa salınǵan shaǵınıraq súwrettuń aldına kelip turaman. Mine erteńde 
awılǵa júrmekshimen. Súwretten qanday da bir sátli sapar tilegendey, 
kópke shekem kóz almayman.
Usı waqıtqa shekem men bul súwretti heshbir kórgizbege de ber-
genim joq. Kerek dese, awıldan kelgen tuwısqanlarımnıń kózinen de 
tasalap jasırıp qoyaman. Kewilińiz basqa jaqqa ketip júrmesin, «kóz 
tiyer» dep qorqatuǵınday, bul súwret aytarlıqtay bolmaǵan menen on-
shama sıqılsız emes. Oǵan sıyınǵanday, ayrıqsha salınǵan dóretpe de 
emes. Onıń betine túsirilgen jer kelbeti qanday qarapayım bolsa, súwret 
te sonday ápiwayı.
Súwretten gúzgi surǵult aspannıń bir sheti ǵana kórinedi. Samal 
buwdaq-buwdaq bulttı alıstan munarlanıp kóringen záwlim taw tóbe-
leriniń ústi menen aydap baratır. Onnan berilewdegi kóriniste sarǵısh 
dónip atırǵan keń dala menen shalqar dárya kórinedi. Eki jaǵı ǵaz 
qatara dizilisken qamıslar, jawınnan keyin beti tobarsıǵan jolda qatar 
júrgen eki jolawshınıń iyreńlegen izleri shubatılıp jatır. Jolawshılar 
jaqınlaǵan sayın olardıń izleri jerge anıǵıraq túsip, endi bir-eki adım 
atsa ramkanıń sırtınan shıǵıp ketip qalatuǵınday seziledi. Aytpaqshı, 
jolawshınıń birewi... Biraq men asıqpayman. Sózdi basınan baslayın. 
Bunıń ózi keshegi balalıq waqıtlarımda bolǵan waqıya edi. Ekin-
shi jáhan urısınıń úshinshi jılǵa qaray ayaq basıp, Kursk, Oryol qap-
talındaǵı úlken sawashtıń júrip atırǵan gezi edi. Ol waqıtta biz jańa 
erjetip kiyatırǵan jas balalar awılda arba aydap, egin suwǵarıp, shóp

---

270
shawıp, urıs maydanında gúresip atırǵan ákelerimiz benen aǵalarımızdıń 
awır júgi moynımızǵa júklengen edi. 
Ásirese, egis oraqtıń waqtı kelgende hápte boyına úydi kórmey kúni-
túni qırmannıń basında, bolmasa dán qabıllaytuǵın stanciyada yamasa 
jolda júretuǵın edik.
Mine, solay etip saratannıń qaqsaǵan ıssısında, daladaǵı biyday oraq-
tıń qızǵın kúnleriniń birinde, stanciyaǵa qatnap júrip, kópten berli úydi 
kórmey «barıp keteyin» dep salt arbamdı joldan awılǵa qaray burdım.
Biz áwel bastan eki úy birge turamız. Biyikligi bir gez, diywalı 
mıqlı salınǵan ótkel táreptegi tóbeshikte túrǵan baw-baqshalı qoraları 
bar úy biziki. Men úlken úydiń balasıman. Aǵalarım urısta-kópten berli 
xabar joq ekewi de úylenbegen. Qartayǵan ákem aǵash ustası. Awıldagı 
házirgi júrip turǵan arbalarınıń barlıǵı da, sol kisiniń qolınan shıqqan. 
Ol hár kúnı tań azannan ustaxanasına ketedi, kún bata úyge keledi. 
Úyde apam menen qarındasım ǵana qaladı.
Kishkene úyde biziń tuwısqanlarımız turadı. Jaqın degenim aramız 
eki-úsh ata bolsa da, olar menen ázel bastan malımız da, janımız da 
bir. Arǵı atalarımız birge kóship, birge qonıs basıp júdá tatıw ómir 
súrgen, solardıń dástúri menen bizde aramızdı alıslatpay, bir-birimizden 
qol úzgen emespiz. Jámáátlik xojalıq uyımlastırılǵanda ákelerimiz qora-
qopsılardı bir jerden salǵan. Tek bizler ǵana emes, eki suwdıń ara-
sındaǵı Aral kóshesiniń otırıqshı adamları da bir atanıń balaları. Kele-
kele kishkene úydiń iyesi kóz jumıp, artında hayalı menen eki jas 
balası qaladı. Eskiden qalǵan dástúr boyınsha aǵayın-tuwǵanları «jesirdiń 
basın baylap qoyayıq» dep, onı jaqın tuwısqanı bolıp esaplanǵan meniń 
ákeme nekelestirgen. Ol úy óz aldına shańaraq sanalıp, malı, háwlisi 
bólek bolǵanı menen shınında bir xojalıq bolıp esaplanatuǵın edik. Ol 
úydiń de eki balası áskerlikke ketti. Úlkeni — Sadıq úyleniwden-aq, ketti. 
Ólardan «urıstamız» degen xat anda-sanda kelip turadı. Kishkene úyde 
kishkene apam menen onıń kelini ǵana qaldı. Ol ekewi de azannan 
keshke deyin awılda. Kishkene apamdı awıldaǵılar «talapker, bir tın-
baydı» dep ataytuǵın edi. Onıń dúnyada teńlesi joq-qarapayım, qızıq 
adam. Baslıq penen hesh bir jaq jarıstırıp, qarsılaspay jumsaǵan jaǵına 
barıp, jas hayallar menen birge jap-salma da qazadı, egin de suwǵaradı, 
áytewir qolınan ketpeni túspeydi. Kelini Jámiylanı da quday ózine 
múnasip etip bilip bergendey, ol da jumısqa ǵayratlı, mıqlı kelinshek. 
Biraq, minezi enesinen sál basqasharaq.

---

271
Jámiyla jeńgemdi men bar ıqlasım menen jaqsı kóretúgın edim. 
Bir jaǵı jeńgem bolsa, ekinshi jaǵınan qaraǵanda ol mennen azıraq 
úlkenligi bolmasa qurdasım sıyaqlı edi. Ol da meni «kishkene bala» 
dep inisindey erkeletedi.
Sóytip, eki úydiń barlıq mashqalası apam menen qarındasımnıń 
moynında. Qarındasım ol waqıtları tulımshaǵı salbırap oynap júrgen 
kishkene qız edi. Sol waqları, sadaǵası keteyinniń apama járdem-
leskenin, mineziniń jatıqlıǵın men ómir boyı umıtpaspan. Eki úydiń 
qozı-ılaǵın baqqan da, tezek terip otın ákeletuǵın da, balalarınan xabar 
atar-joq, apamnıń qayǵı-muńın jeńilletetuǵın da sol edi. Eki úyimiz-
diń awızbirshiligin de, bereketin saqlap, kátqudası bolıp atanıp ketken, 
jasında úlken atalarımızdıń tárbiyasınıń shet-shebirin kórip qalǵan apam 
olardıń árwaǵın sıylap, seniki-meniki demesten eki úyge ádil basshılıq 
etkenlikten, awıldaǵı burınǵı qanlı-kóylek bolıp ósken báybishelerdiń biri 
bolıp atalatuǵın edi. Bizge tiyisli qanday da bir is bolmasın, bárin 
de apam sheshedi. Ákemdi «úydiń iyesi eken» dep heshkim de elegen 
emes. «Áy, sen ustaǵa barmay-aq qoy, onıń óz áspablarınan basqa hesh 
nárse menen de isi joq. Olardıń eki úyin teńdey biylegen báybishesi 
bar, soǵan barıń» deytuǵın edi awıllasları.
Durısın aytqanda mende jaslıǵıma qaramastan, anaw-mınaw jumıs-
larǵa kirisip ketetuǵın edim. Óytkeni, úlken ájaǵalarım áskerge ketip, 
«eki úydiń bel baylar jigiti» dep erkeletkenine men álle qanday bolıp, 
ózimdi eresek sezetuǵın edim. Bul apama unaytuǵın edi. Sebebi, ol 
meni «pısıq bolsın, tirishe bolıp óssin, ákesine usap aǵash shapqannan 
basqanı bilmey júrmesin, turmıstıń ashshı-dushshısına kónsin», dep 
oylaytuǵın edi. 
Men arbanı sharbaqtıń kóleńkesine tuwarǵanımda, qoranıń ishinde 
biziń baslıq Orazmet, baldaǵın qanjıǵasına baylap alıp, apam menen 
qanday da bir nársege kegirdeklesip aytısıp atır eken. Jaqınlap kelge-
nimde apamnıń dawısı anıq esitildi:
— Sizlerdiń ondaylarıńa barmaydı, ol! Qudaydan qorıqsańızlar ǵoy! 
Nashar adam qashan arba aydap edi. Qoy, aynanayın, kelinimdi arbaǵa 
jolata górme. Onısız da jalǵızlıqtıń azabın shegip, eki úydiń shar-
wasınan basımdı kóterip ala almay júrmen. Qala berse belime shanshıw 
tiyip, bir hápteden berli mayırılıp anaw júwerilerdiń de túbin dombıqlay 
almay atırman! — dep, sala qulash etip oraǵan jawlıǵınıń salbıraǵan 
ushın apam ádetinshe qayta-qayta omırawlıǵına qıstıra berdi. 
Al, Orazmet bolsa arqası qurısqanday shalqaya berip:

---

272
— Sizler túsinesizler me, bayaǵıday meniń tórt múshem saw bolıp, 
qolımnan is kelse, ózim-aq qaplardı arbaǵa ılaqtırıp jiberip, zawlatıp 
aydap júre bermeymen be? Ilaj joq. Jas kelinsheklerge arba aydatayıq 
dep atırǵanda, mınaw siz kelisim bergen kelinniń jolın tosıp, betin 
qaqpalaysız. Búytetuǵın bolsańız joba orınlanbaydı. «Urıstaǵı soldatlarǵa 
jiberetuǵın dándi toqtatıp atırsızlar» dep, mına jaqtan úlkenler stoldı 
ursa, al sizler qara baslarıńnıń ǵamın oylaysızlar. Jaǵdaydı túsinseńizler 
bolmay ma!
Ha anaday jerde qamshını súyretip kiyatırǵan meni kórgen baslıq, 
álleqanday bir oy tapqanday quwanıp ketti. 
—Eger kelinińizge tentek arbakeshler anaw-mınaw dep aytıp júrer 
dep qáwipsinseńız, qasında mınaw qáynisi bar ǵoy, solay emes pe? — 
dedi ol meni kórsetip. —Bul inishek jeńgesine birewdi jaqın jolatpaq 
túwe, kóziniń qıyıgın da saldırmaydı. Onıń ushın qáterjam bolıńız. 
Seyit házir azamat boldı. Biziń janımızdı saqlap turǵan da usı balalar, 
sadaǵası keteyinler....
— Áy, tentiregen gezendem.... Shashıń ósip, azıp ketipseń ǵoy, sen. 
Anaw ákesi qurǵırdıń balanıń shashın alıp beriwge de qolı tiymeydi. 
Áke emish....
— Olay bolsa, búgin shashın aldırıp, kempir-ǵarrınıń qoynında jatıp 
ketsin, — dep Orazmet apamdı qurǵaq quwatlap qoydı.
— Seyit inim, búgin úyińde qonıp, atlarıńa qara, demin alsın. Al, 
erteń Jámiylaǵa arba beremiz. Jeńgeńdi toparıńa qosıp al, óziń bas 
bol. Báybishe qorıqpay-aq, qoyıńız. Seyit turǵanda onıń ústine, anaw 
jańadan tabılǵan Dániyardı qosıp bereyin.: ózińiz bilesiz ǵoy onıń 
adamǵa zıyanı joq, biyshara... Úsh arba óz aldına bir awıl bolıp, 
stanciyaǵa qatnay bersin. Basqalardı bulardıń janına qospay-aq, qoyayın.
Al, Seyit, sen ne deyseń, buǵan? Apań bolsa Jámiylaǵa arba aydatayıq 
desek kónbeydi, sózimizdi óre bastırǵısı kelmeydi, inim-aw, óziń-aq, 
ayta qoysa.
Bir jaǵınan baslıq meniń maqtawımdı jetklerip, ekinshi jaǵınan ol 
mennen aqıl sorap atırǵanǵa, onıń ústine jeńgem janımda arba aydap 
júrse, qanday tamasha bolar edi degen qıyal menen apama:
Arbanı aydasın, onı qasqır jeyme? — dedim úlken arbakeshlerdey shırt 
etkizip bir túkirip, qamshımdı súyretip, jay ǵana adım taslap jónime 
júre berdim. 
— Kórdiń be bunı! Qasqırdı kórsetemen saǵan. Qoy qaraǵım, sen 
neni bileseń! — dedi apam maǵan ashıwlanıp. 

---

273
18 — Ádebiyat, 9-klass
— Há, nege bilmeydi. Eki úydiń dırday jigiti emes pe? — dedi Oraz-
met. Jana aytqanǵa iyip kiyatırǵanda qaytadan aynıp keteme dep qorıq-
qan Orazmettiń awzına bunnan basqa sóz de túspegen edi. 
— Há, qudayım, usı tırnaqtay nársemizge júrim bere gór.... Azamat 
bolǵan órtań qolday jigitlerimizdiń qayaqta ekeni belgisiz. Góne jurtta 
qalǵanday sobırayıp jalǵız qaldıq ǵoy....
Bunnan basqa aytqan apamnıń sózin esitkenim joq. Tamnıń 
múyeshin qamshı menen bir tartıp, tulımshaǵı salbıraǵan kishkene qolı 
menen tezek jayıp júrgen, maǵan quwanısh penen kúle shıraylanıp 
qaraǵan qarındasıma da onshama názer awdarmastan, qolımdı juwıp, 
eki qoltıǵıma súrttim de tez úyge kirip, há degenshe úlken bir kese 
ayrandı simirip aldım. Al, ekinshisin terezeniń aldına aparıp, nan 
tuwrap jedim. Esiktiń aldında apam menen Orazmet ele sóylesip tur. 
Biraq, bul saparı olar jay paqır-puqarashılıq aytısıp turǵan tárizli edi. 
Apam bolsa olpı-solpı tigilgen kóyleginiń jeńi menen kózin súrtip 
kewlin awlap atırǵan Orazmetke basın iyzep, buldıraǵan kózin xabarsız 
ketken balaları kórinetuǵınday-aq alıslarǵa juwırtadı. Bul turǵanına 
qaraǵanda apam Jamiylanıń arba aydawına kelisim bergen sıyaqlı. 
Al, Orazmet bolsa apama ıriyza bolǵanday jorǵa baytalınıń sawırsına 
qamshısı menen bir tartıp jiberdi de qoradan shıgıp ketti. Ol waqıtları 
bul istiń ne menen ayaqlanatuǵını, apamnıń da, meniń de oyım da 
joq edi.