Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Dáramatlar hám shıǵınlar (qárejetler) teńsalmaqlıǵı ( equilibrium of incomes and costs). Bul málim waqıtta (mısalı, bir jılda) islep tabılǵan dáramatlar hám shıǵınlardıń bir-birine muwapıq bolıwın bildiredi. Bizge málim, jámiyettiń dáramatı – bul JIÓniń qunı bolıp, ol pulda sáwlelenedi. Bul dáramatlar tolıq jumsalıp, olarǵa kerekli tovarlar almaslanadı, nátiyjede ekonomikanıń barlıq qatnasıwshılarınıń mútájligi qanaatlandırıladı.
Tutınıw hám toplawdıń teńsalmaqlıǵı (equilibrium of consumption and save). Jámiyettiń tutınıwı ol qansha tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarǵanlıǵı menen belgilenedi. Biraq JIÓniń hámmesi tutınılıwı múmkin emes, álbette onıń bir bólegi toplanıwı kerek, keri jaǵdayda ekonomika rawajlanbaydı. Bizge málim, ekonomikalıq ósiwdiń áhmiyetli faktorı bul investiciyalar esaplanıp, onıń tiykarǵı deregi bolsa toplawdan ibarat.
Tovar hám pul teńsalmaqlıǵı (equilibrium of goods and money ). Ekonomikada jámi tovarlar bahasınıń muǵdarı hám pul muǵdarı ortasında muwapıqlıq bolǵanda tovar-pul teńsalmaqlıǵı payda boladı. Bul teńsalmaqlıq óndiris dárejesine sáykes túrdegi pul aylanısta bolıwın bildiredi. Ekonomika pul menen toyınǵan bolıwı zárúr, bul puldıń kerekli muǵdarda bolıwın, onnan kem yamasa artıqsha bolmawın bildiredi. Pul kóbeyip ketse, ol qádirsizlenedi, pul kemeyip ketse, sawda jumısları óz waqtında ámelge aspay qaladı. Tovar-pul teńsalmaqlıǵı sonı bildiredi, aylanıstaǵı pul muǵdarın (M) puldıń aylanıs tezligine (V) kóbeymesi hár bir tovar bahasınıń (P) onıń muǵdarına (Q) kóbeymesine teń bolıwı talap etiledi. Bul ekonomikada M·V=P·Q zárúrligin bildiredi. Sonday bolǵanda puldıń qádiriniń turaqlılıǵı támiyinlenedi, pulǵa isenim saqlanıp, onı islep tabıwǵa umtılıw bar boladı. Bunıń nátiyjesinde ekonomikalıq belsendilik júzege keledi. Aytılǵan teńsalmaqlıq buzılıp pul kóbeyip ketse, yaǵnıy M·V>P·Q jaǵdayı kelip shıqsa inflyaciya júz beredi hám bul ekonomikaǵa zıyan keltiredi. Teńsalmaqlıqtıń buzılıwı pul jetispey qalǵanda, yaǵnıy M·V
bolǵanda da júz beredi. Bunda bazar baylanıslarınıń pul menen


támiyinleniwi tómen boladı, tovarlar waqtında satılmay qaladı, nátiyjede resurslardı satıp alıp, óndiristi dawam ettiriw qıyınlasadı. Sonlıqtan tovar -pul teńsalmaqlıǵın saqlap turıw zárúrlikke aylanadı.

2. Ekonomikalıq sáykeslik (proporciya) hám onıń túrleri

Milliy ekonomikadaǵı teńsalmaqlıq onıń túrli tárepleri hám tarawları ortasında sáykesliktiń bolıwın talap etedi.